Kitabı oxu: «O‘tmishdan ertaklar»
ADIB. DRAMATURG. USTOZ
Yigirmanchi asr o‘zbek adabiyotiga nazar tashlasak, xalqimiz ma’naviyati xazinasiga beqiyos ulush qo‘shgan, chin ma’noda o‘lmas asarlar ijod qilgan ulug‘ shoir va adiblarni ko‘ramiz. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, G‘afur G‘ulom kabi ijodkorlarning har biri alohida olam yaratgan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Abdulla Qahhor ham ana shunday adabiyotimiz ustunlaridan biridir. Agar biz Abdulla Qodiriyni o‘zbek romanchiligining otasi desak, Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachilik maktabini yaratgani shubhasiz.
Birgina «Bemor» degan hikoyani o‘qing. Hajmi ixchamgina bu asarda, bir qarashda oddiy voqea tasvirlangan. Tirikchiligi arang o‘tayotgan qashshoq bir odamning xotini og‘rib qoladi va vafot etadi. Biroq adib bu voqeani shu qadar teran tavsirlaydiki, hikoyaning so‘nggi jumlasini o‘qigan kitobxonning ko‘zidan yosh chiqib ketadi. Asar qahramonining kulfatiga beixtiyor sherik bo‘ladi. Fojia xuddi o‘zining boshiga tushgandek larzaga keladi. Hikoya Abdulla Qahhorning o‘zi ta’kidlaganidek «atom»ga o‘xshaydi. O‘zi mittigina bo‘lsa ham o‘quvchi qalbini «portlatib» yuborgandek bo‘ladi.
«Bemor», «Anor», «O‘g‘ri», «Dahshat» kabi talay hikoyalarda yuz yil naridagi o‘tmishning qorong‘i sahifalari qalamga olingan bo‘lsa, «Ming bir jon», «Asror bobo», «Mahalla» kabi asarlarida xalqimizga xos bo‘lgan iroda, sabr-qanoat, bir-biriga mehr-shafqat tasvirlangan.
Abdulla Qahhor hikoyalari uchun mushtarak bo‘lgan tag‘in bir xususiyat – ularning g‘oyat ixcham va tig‘izligida. Bu hikoyalarning hajmi nari borsa, kitobda ikki-uch sahifadan oshmaydi. Biroq bu yozuvchining azbaroyi «so‘z topolmay qolganidan» emas, aksincha so‘z boyligi nihoyatda kattaligidan darak beradi. Aynan shuning uchun ham adib hikoyada ishlatilishi mumkin bo‘lgan yuzta so‘zdan eng o‘rinli bittasini tanlab oladi. Shu boisdan bular lo‘nda va mag‘zi to‘q asarlardir.
Qahhor domlaning yaqin shogirdlaridan biri Said Ahmad g‘alati voqeani hikoya qiladi. Bir kuni ustoz-shogird magazinga kiradilar. Abdulla Qahhor ikki pachka qog‘oz sotib oladi. Said Ahmad aka yarim hazil qilib «ikkita romanga yetadigan qog‘oz oldingiz, domla», deganida Abdulla Qahhor «ikkita hikoyaga yetsayam katta gap», deb javob beradi. Qahhor domlaning tag‘in bir shogirdi Ozod Sharafiddinovning yozishicha, «Tobutdan tovush» nomli satirik komediyasining hajmi 60 sahifa atrofida. Yozuvchi qoralamalari esa salkam ming bet bo‘lgan. Demak, Abdulla Qahhor pyesaning har bir sahifasini o‘rtacha o‘n besh martadan qayta yozgan. Adibning tili shu qadar puxta, shu qadar obrazliki uning roman va qissalari, hikoya va dramalaridagi biron so‘zni olib tashlash ham, biron so‘z qo‘shish ham mumkin emas.
Abdulla Qahhorning yozuvchilik mahoratini belgilaydigan fazilat faqat bugina emas. Eng muhimi – yozuvchi asar qahramonlarini tirik odamga aylantirgan. Kitob o‘qiyotib o‘sha odamlarning qiyofasini aniq ko‘rgandek, ovozini eshitgandek bo‘lasiz. Ularning quvonch va dardiga sherik bo‘lasiz. Birini yaxshi ko‘rib qolasiz, biridan nafratlanasiz. Aslida adabiyotning bosh vazifasi ham, asar yozishdagi eng qiyin muammo ham shu!
Abdulla Qahhorning faqat hikoyalari emas, roman va qissalari ham el orasida mashhur bo‘lib, qo‘lma-qo‘l o‘qilgani va o‘qilayotgani bejiz emas. «Sarob» – «O‘tkan kunlar»dan so‘ng o‘zbek adabiyotida yaratilgan jiddiy roman bo‘ldi. Talabalar hayotidan hikoya qiluvchi bu asar, adabiyotimizda yaratilgan puxta psixologik romanlardan biridir. Holbuki, Abdulla Qahhor bu asarni yozganida o‘ttiz yoshga ham bormagan edi. Mustabid tuzum qilichini qayrab turgan, Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi allomalar «xalq dushmani» degan tuhmat bilan o‘limga mahkum etilgan bir pallada yozilgan roman muallifi boshiga talay savdolar tushgan. Biroq roman har qanday sinovlardan omon chiqdi va oxir-oqibat xalqimizning ma’naviy mulkiga aylandi.
Abdulla Qahhorning «Sinchalak», «O‘tmishdan ertaklar» qissalari o‘zbek adabiyotida katta voqea bo‘ldi. Ko‘plab tillarga tarjima qilindi va o‘zbekning boy ma’naviy olamini dunyoga tanitishga salmoqli hissa qo‘shdi. Albatta, bugungi kitobxonga, ayniqsa yosh avlodga «O‘tmishdan ertaklar»dagi voqealar cho‘pchakdek ko‘rinishi mumkin. Bu haqda muallifning o‘zi ham yarim hazil-yarim chin qilib aytib o‘tgan. Biroq asar voqealarining hammasi hayotdan olingan, qissada xalqimizning o‘tmishidagi turmushi, ayanchli qismati, tengsizlik va nohaqliklar g‘oyat aniq tasvirlangan. «Sinchalak» esa o‘tgan asrning oltmishinchi yillarida yozilgan, bir qarashda «siyosatga mosroq» asardek ko‘rinsa ham, qissada o‘quvchi xotirasiga mixlanib qoladigan odamlar ko‘p. Adibning bir qadar istehzoli tabassumi bilan yozgan sartlarida shunday yashirin ma’nolar borki, buni tushungan tushunadi…
Abdulla Qahhor dramaturg sifatida ham boy meros qoldirdi. «Shohi so‘zana» komediyasi jahonning ko‘plab teatrida millionlab tomoshabinlarga namoyish qilindi va olqishga sazovor bo‘ldi. Bu asarning muhim fazilatlaridan biri shundaki, dramaturg o‘zbek xalqining sodda-donishmandligi, jo‘mardligini samimiyat bilan tasvirlaydi. Spektaklni ko‘rgan tomoshabin asar qahramonlarini, demakki o‘zbek xalqini chin dildan yaxshi ko‘rib qoladi. «Ayajonlarim» komediyasi haqida ham shunday deyish mumkin.
…Haqiqat degani ko‘-o‘-o‘p yaxshi narsa. Ammo bir «kamchiligi» bor: hamisha ham shirin bo‘lavermaydi. Achchiq haqiqat ko‘-o‘-o‘p foydali narsa. Ammo uning ham bir «kamchiligi» bor: hammagayam yoqavermaydi. «Tobutdan tovush» satirik komediyasida ana shunday «yoqimsiz» haqiqatlar achchiq kinoya bilan fosh etilgani uchun yozuvchi boshiga ancha-muncha malomatlar yog‘ildi. Oltmishinchi yillarda butun sho‘rolar yurtida boshlangan «puflab» qahramon yasashlar, qo‘shib yozish va poraxo‘rliklar bora-bora yomon oqibatlarga olib kelishi mumkinligini sezgan adib bu asarni bekorga yozmagan edi.
Dramaturg haq ekanini, bunday illatlarni azbaroyi joni achigani uchun qalamga olganini vaqtning o‘zi isbotladi…
Abdulla Qahhor nihoyatda o‘qimishli, jahon adabiyotidagi har bir yangilik, har bir yo‘nalishni diqqat bilan kuzatib boradigan alloma adib edi. Rus adabiyotining buyuk namoyandalari Chexov hikoyalarini, Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» epopeyasini, Pushkinning nasriy asarlarini, Gogolning mumtoz dramalarini o‘zbek tiliga tarjima qilganining o‘zi ham Qahhor domlaning adabiyotimiz va madaniyatimiz oldidagi ulkan xizmatlaridan darak beradi.
A. Qahhorning tag‘in bir xizmati – chinakam ma’nodagi o‘ta qattiqqo‘l va adolatli ustozligidir. Adib yarq etgan iste’dod paydo bo‘lsa, yosh adib yoki shoirning birinchi asari e’lon qilinishi bilanoq qandaydir ichki sezgi bilan bilar, qalamkashni izlab topar, to‘g‘ri yo‘lga solar, muallif boshiga «bulut» kelsa qat’iyat bilan himoya qilar edi. Said Ahmad va Shuhrat domla, Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov, Ozod Sharafiddinov va Matyoqub Qo‘shjonov, Erkin Vohidov va Abdulla Oripov, O‘lmas Umarbekov va To‘lapbergan Qaipberganov, Uchqun Nazarov, Nosir Fozilov, Umarali Normatov, Shukur Xolmirzayev, Gulchehra opalar va Oydin Hojiyevalar Qahhor sabog‘idan bahramand bo‘ldi.
Ustoz iste’dodli qalamkashlarni avaylar, ularning yutug‘idan quvonar, ammo shosha-pisha xom asarlar yoza boshlasa, qattiq koyib, to‘g‘ri yo‘lga solar, adabiyot maydoniga tasodifan yoki biron manfaat izlab kirib qolgan talantsizlarni esa jinidan ham yomon ko‘rar, kezi kelganda ularning iste’dodsiz ekanini, adabiyot ravnaqiga nafi tegmasligini ochiq-oydin aytib qo‘ya qolar edi.
Adib oltmish yoshga to‘lishi munosabati bilan uning shogirdlaridan biri Uchqun Nazarov qisqa metrajli hujjatli filmni suratga oldi. (U. Nazarov taniqli adibgina emas, taniqli kinochi ham.)
Kinoni suratga olish jarayonida ro‘y bergan bir voqeani eslash foydadan xoli bo‘lmasa kerak, deb o‘ylayman. Shunday qilib, yozuvchilar bog‘idagi azamat arg‘uvon daraxti ostida ustoz va shogirdlar «kinoga tushdik». Bir manzara suratga olinib bo‘lgach Abdulla Qahhor Uchqun Nazarovga murojaat qildi. «Bitta gapni qaytadan syomka qilishga to‘g‘ri keladi. Men «adabiyotga mushukka o‘xshab, eshik qolib tuynukdan tushadiganlar bor» dep-man. Aslida «o‘g‘ri mushukka o‘xshab» deyishim kerak edi, «o‘g‘ri» degan so‘zni aytmabman. «Ehtimol u paytlarda kino tasmalari kamyobroq bo‘lganmi yoki qayta-qayta suratga olishlar bir qadar charchatganmi, hammasini boshidan boshlashga uncha rag‘bat bo‘lmadi. Shunda Ozod domla o‘rinli gap aytdi. «Endi, domla, eshik qolib tuynukdan tushganidan keyin o‘g‘ri mushuk bo‘lmay, to‘g‘ri mushuk bo‘larmidi?» «Shunaqa-ku, – dedi ustoz kulimsirab, – adabiyotga eshik qolib tuynukdan tushadiganlarni jo‘n mushukka o‘xshatsak, mushukning haqi ketadi-da!»
Ustoz badiiy ijodni «sababi tirikchilik» deb hisoblash o‘rinsiz ekanini, iste’dod insonga Xudo tomonidan berilgan noyob in’om bo‘lib, uni «maydalab sotish», moddiy yoki ma’naviy manfaat vositasiga aylantirish gunoh bo‘lishini ko‘p ta’kidlar va o‘zi ham shu qoidaga qat’iy amal qilar edi.
…Odatda, har qanday yaxshi asar ikkita xolis, ammo beshafqat hakam sinovidan o‘tadi. Biri – kitobxon sinovi, biri – vaqt sinovi. Abdulla Qahhorning ko‘plab hikoyalari, roman va qissalari, dramatik asarlari har ikki sinovdan yorug‘ yuz bilan o‘tdi. Bugungi avlod ham ulkan adib asarlarini katta qiziqish va hayajon bilan o‘qishiga imonim komil. Bu – bir tomondan.
Ikkinchi tomondan Abdulla Qahhor aynan bugungi kunni, yurtimizning istiqloli, Vatan mustaqilligini bir umr orzu qilgan adib edi. Uning kechagi kun haqidagi asarlarini mutolaa qilgan yosh avlod bugungi kunni teranroq qadrlashga o‘rganadi. Adib asarlarining sehri ham shunda…
O‘tkir Hoshimov,Ozbekiston xalq yozuvc
O‘tmishdan ertaklar
(Qissa)
BIR-IKKI SO‘Z
Eshilib, tolganib ingranadi kuy, Asrlar gamini soylar «Munojot». Kuyi shunday bolsa, gamning oz Qanday chiday olgan ekan odamzod!
Abdulla Oripov
Mening bolalik yillarim Farg‘ona vodiy-sining Yaypan, Nursuq, Qudash, Buvaydi, Tolliq, Olqor, Yulg‘unzor, Oqqo‘rg‘on degan qishloqlarida o‘tgan. O‘ttizinchi yillarning o‘rtalarida bolaligimni o‘ylaganimda chalakam-chatti tush ko‘rganday bo‘lgan edim: dumli yulduz chiqqan edi; Babar (Bobir bo‘lsa kerak) degan yigitni otqorovul miltiq bilan otganda o‘lmagan edi, shunda otqorovul odamlarga yuzlanib: «Yopiray, bunaqa battol o‘g‘rini umrimda ko‘rgan emasman, ustidan oshirib o‘q uzibman-u kiprik qoqmadi-ya!» degan edi.
Zehnimda shunga o‘xshagan qalqib yurgan xotiralardan tashqari qalqimasdan toshdek cho‘kib yotgan xotiralar ham hisobsiz ekanidan uzoq zamon bexabar ekanman. Bundan meni Anton Pavlovich Chexov domla xabardor qildilar.
Bundan o‘ttiz yil burun men u kishining yigirma ikki tomlik to‘plamini qo‘limdan qo‘ymasdan o‘qib chiqdim. Shunda alomat bir hodisa yuz berdi: shu bilan muhtaram ustod menga go‘yo muborak ko‘zoynaklarini berdilar-u: «Mana buni taqib, o‘z xalqingning o‘tmishiga nazar sol!» dedilar.
Ustodning muborak ko‘zoynaklarini taqib xalqimizning o‘tmishiga qaradim. Bir tomonda Anton Pavlovichning temir yo‘l gaykalarini burab olgan «yovuz niyatli kishi»si, ikkinchi tomonda otqorovul yur desa yurgan, tur desa, turgan, ustidan oshirib o‘q uzganida kiprik qoqmagan «battol o‘g‘ri» – Babar! Bular zamona daraxtida yetishgan olmaning ikki pallasi edi.
Shunday qilib, bolaligimda zehnimga cho‘kib qolgan xotiralar uyg‘ondi, yuzaga chiqdi, o‘sha vaqtdagi xalq hayoti ko‘z oldimga keldi. Mana shuning natijasi bo‘lib, o‘ttizinchi yillarning o‘rtalarida g‘am-g‘us-saga to‘la «O‘g‘ri», «Tomoshabog‘», «Bemor», «Anor», «Millatchilar» vujudga keldi. Bu hikoyalarni keng kitobxonlar ommasi xush qabul qilgan, hanuzgacha qayta-qayta bosilib kelayotgan bo‘lsa ham, o‘sha vaqtlardayoq yosh kitobxonning e’tiroziga sabab bo‘ldi. Yoshlar hikoyalarda tasvir etilgan voqealarni ortiq darajada mubolag‘a deb bilishardi.
Yillar o‘tib yangidan-yangi kitobxon avlod yetishgan sayin bu e’tirozlar keskin tus ola bordi: nainki, ho‘kizidan ayrilgan musibatdiyda bir mo‘ysafidga hech kim rahm qilmasa, axir amaldorlar ham odamku; nainki, kishi o‘z yurtida begona bo‘lib, o‘z shahrining tomosha bog‘iga kirolmasa; nainki, bemor xotinga go‘dakning saharlari qiladigan duosidan boshqa davo topilmasa; nainki, sog‘-salomat yigit boshqorong‘i xotiniga ikkitagina anor olib berolmasa; nainki, ziyoli deb atalgan kishi boyning itidan ham tuban tursa!
Yosh kitobxonlarning ta’nasi xususan so‘nggi yillarda dashnomga aylana boshladi.
1960-yilda o‘zbek ayolining o‘tmishiga oid «Dahshat» degan bir hikoya yozgan edim. Bu hikoyada sakkizta ayolni Olimbek dodxoning haramiga qamab qo‘yganim bir ayolga haqorat bo‘lib tushibdi. Imzosiz, adressiz yuborilgan xatda shunday satrlar bor:
«…o‘tmishda shundoq bo‘lsa, ehtimol, bo‘lgandir, lekin o‘zbek xotin-qizlari tarixining shunday malomatli sahifalarini hozir, bugungi kunda tiriltirish shartmidi? Siz o‘tmishni qalamga olganingizda ba’zan uydirmachilikka berilib ketasiz…»
Mana shunaqa ta’na-dashnomlardan keyin «uydirmachilikka» berilmasdan, o‘z ko‘zim bilan ko‘rganlarimni, kechirganlarimni, o‘tmish hayot lavhalaridan esimda qolganlarini qalamga olgim kelib qoldi. Kitobning gazeta va jurnallarda bosilib chiqqan ayrim parchalarini o‘qigan bir tanqidchimiz halitdan g‘ashlik qilib: «Juda zulmat-ku, kitob o‘quvchida juda og‘ir taassurot qoldirmasmikan?» deb qoldi. Bu tanqidchi 1930-yilda tug‘ilgan, undan keyin tug‘ilgan yoshlar, shubhasiz, bu mulohazani keskinroq aytishini ham bilaman. Men kitobni «O‘tmishdan lavhalar» deb atamoqchi edim, mayli, shularning ham ko‘ngli to‘lsin, kitobni «O‘tmishdan ertaklar» deb atay qolay.
FALOKATNING SHAROFATI
Biz Yaypanda Olim buva degan bir novvoyning tashqarisida turar edik.
Novvoyxonaning orqasi tashqining qariyb yarmini egallagan, hovli juda ham tor, ayam uning o‘rtasini tesha bilan chopib qo‘qongul, sariqgul, rayhon, jambul ekkan, hovlining guvalak devorlari qaldirg‘ochning uyasiga o‘xshar edi. Eshigi bir tabaqalik, kichkina va pastakkina uyning darchasi ichkari hovlining ayvoniga ochilgani, buning ustiga nomahram nazaridan pana qilib, panjarasiga yog‘langan qog‘oz yopishtirilgani uchun uy qorong‘i, odam odamni tusmol bilan tanir edi.
Olim buvaning ichki hovlisi ham tor, ustini boshdan oyoq tok qoplagani uchun dim. Uning xotini ertadan kechgacha g‘uv-g‘uv charx yigirardi, tez-tez biznikiga kirib ayam bilan gaplashib o‘tirardi; bizning musofirligimizga rahmi kelsa kerak, ba’zan o‘pkasi to‘lib, ayamga taskin bergan bo‘lardi:
Musofir bolmagan kim bor,
Mujovri1 bolmagan kim bor
Birovning yurtiga borib,
Muhojir bolmagan kim bor?..
Olim buvaning o‘g‘li kimningdir eshigiga qarol, qizi erga tegib ketgan. Uning o‘zi shaharda turib non yopadi, nonni do‘konning oldidagi taxtaga dastalab qo‘y-ganidan keyin chorbog‘iga kirib nonni, tushgan pulni sanaydi, pul ba’zan kam kelsa kerak, javraydi, pul yoki non kam kelganiga emas, pul tashlamasdan non olib ketgan kishi birovning haqini yeb, do‘zaxiy bo‘lganiga kuyadi.
Yozning issiq kunlari. Hovlimiz, ayniqsa, qorong‘i bo‘lsa ham salqinroq, uyimiz g‘ij-bij pashsha. Bir kuni dadam o‘zining eshik va darchasini zich yopib, achchiq tug‘ma qalampir tutatdi. Tutun shunday achchiq ediki, uydan dadamning o‘zi zo‘r-g‘a chiqdi, uzoq yo‘taldi. Uning niyatidan xabardor bo‘lib, Olim buva astoydil xafa bo‘ldi va devor osha:
– Usta, xudoning maxluqiga ozor bermang, pashshani ham xudo yaratgan, jon bergan! – dedi.
Dadam tutunni darrov o‘chirdi.
Bir kuni uyimizga dadamning ovchi jiyani keldi. U Pastqo‘riqda ov qilib yurgan ekan, o‘qi tugab, biznikiga o‘q yasagani kelibdi. Men onamning «o‘qqa yaqin borma» deb hayhaylab turishiga qaramay, ovchining o‘q yasashini tomosha qilib turdim. Mehmon miltiq doridan pichasini yoqib, usti qizil va ichi oq chiroyli pistondan bittasini chaqib ko‘rsatdi. Piston qarsillaganda men bir cho‘chib tushdim, keyin zavq qilib irg‘ishladim. Shunda pistondan ikkitasini o‘g‘irlab, kigizning tagiga yashirib qo‘ydim. Mehmon ketganidan keyin nima xayolga bordim-u, bitta pashshani tutib ikkala pistonning orasiga qo‘ydim, sandonchamning ustiga qo‘ydim-da, bolg‘acham bilan qattiq urdim. Piston qars etib ketdi. Olim buvaning xotini bilan gaplashib, rayhon chopib o‘tirgan ayam birdan voyvoylab, quymichini ushlaganicha o‘zini rayhonning ichiga tashlab yubordi. Kampir dod solib uning ustiga o‘zini tashladi va menga qarab: «Nima qilib qo‘yding, bor, dadangni aytib kel!» deb baqirdi. Ayam rayhonning ichida hamon voyvoylar ekan, «Chorig‘ingni kiy!» dedi. Qo‘rqib ketdim, darrov chorig‘imni kiydim, ko‘chaga qarab chopdim. Do‘konimiz guzarda – chorrahada bo‘lib, bolg‘a tovushi eshitilib turar edi. Dadam o‘zi dam bosib ishlayotgan ekan, meni ko‘rib qo‘rqib ketdi, shoshib ayamni so‘radi. Men boshqa gap qo‘shmasdan «ayam yig‘layapti», dedim. Dadam qop peshgirni yechib do‘kondan chiqdi va «shayton arava»sini minib uyimizga tomon ketdi. Men qo‘rqqanimdan tek o‘tirdim. Chorrahaning narigi tomoni keng maydon, unda katta-kichik toklarga osilgan rangbarang to‘rqovoqlardagi bedanalarning bitbildig‘i, ko‘cha bo‘yi va maydonning tevarak-atrofidagi do‘konlarda tarafma-taraf sayrayotgan kakliklarning qaqquvog‘i hech tinmas edi. Do‘kondan chiqdim, chorrahaning u tomoniga o‘tib, kaklik sayrayotgan bir do‘kon oldiga bormoqchi bo‘lganimda dadam chaqirib qoldi. Dadam «shayton arava»dan tushib beliga peshgirini bog‘lar ekan: «Ayangni otibsan-ku! Ukacha tug‘ib beradigan ayani otadimi kishi!» dedi va qo‘limga damning arqonini berdi. Dadamning avzoyidan ayam tuzalib qolganini fahmlab, dam bosaverdim.
Dadam varillab turgan o‘choqdan cho‘g‘day qizigan bir parcha temirni olib teshayotgan edi, undan chiqqan loyaday temir sandondan kundaga, undan yumalab chorig‘imning qo‘yniga tushib ketdi. Chorig‘imni qulantayoq kiygan edim, temir boldirimga jaz etib yopishdi. Chinqirib yubordim. Dadam chorig‘imni darrov yechib tashladi va meni ko‘tarib, do‘kon oldidagi taxtasupaga yotqizdi. Bir vaqt qarasam, tepamda besh-olti kishi turibdi. Bularning biri meni yelpiyapti, biri boldirimni puflayapti. Kimningdir: «Bu azamat bola, yig‘lamaydi, yig‘layotgani yo‘q, toychoq bo‘lib kishnayapti», deganini eshitdim. Boldirim harchand jazillayotgan bo‘lsa ham yig‘idan to‘xtadim, lekin vujudim qaltirab-silkinib ko‘zimdan yosh oqar edi. Bir chol jarohatimga kigiz kuydirib bosdi va boldirimni latta bilan bog‘lab qo‘ydi. Birov yarim qarich keladigan sariq obakidandon, birov qizil toychoq non keltirib berdi. Biroz tinchiganimdan keyin dadam kulib: «Temirchi degan kuyib-kuyib temirchi bo‘ladida!» dedi.
Kechga yaqin dadam do‘konni yopdi, meni opichib oldi. Uyga ketdik.
Ayam oyog‘im kuyganini eshitib hushidan ketayozdi; keyin nima bo‘lib meni yakka do‘konga yuborganini aqliga sig‘dirolmay o‘zini qarg‘adi. Mendan oldin va mendan keyin tuqqan sakkiz bolasini qora yer bag‘riga bergan ayam endi meni yer-ko‘kka ishonmas, ko‘z o‘ngidan bir qadam nari jilgani qo‘ymas edi. Ayamning yarador bo‘lgani, oyog‘imning kuygani bir chekkada qolib ketdi. Ota-onam, biri qo‘yib, biri olib, mushtday boshim bilan do‘konga yolg‘iz borganim, bu qadar uddaburroligim to‘g‘risida hayron qolib so‘zlar edi. Go‘yo butun dunyodagi hamma balo-qazo hovlimiz bilan do‘konimiz orasiga yig‘ilib, mening ko‘chaga chiqishimni kutib turgan ekan-u men birini urib, birini yiqitib, biriga chap berib, do‘konga yetib boribman.
Shundan keyin ota-onamning nazarida, «xudoga ming qatla shukur» katta bo‘lib qoldim, uzoqqa ketmaslik sharti bilan ko‘chaga yakka chiqadigan bo‘lib qoldim, lekin hech vaqt ko‘chadan xush-xursandlik bilan qaytmas edim. Ko‘chaga birinchi chiqqan kunim eshigimiz oldidan o‘tadigan zovurga yiqilib tushdim: tor ko‘prikning ustida bo‘riq2yotgan ekan, shuni tepib zovurga tushirmoqchi bo‘lganimda ikkala oyog‘im ko‘tarilib ketdi shekilli, yiqildim va zovurga tushib ketdim. Zovurdan meni birov tortib oldi. Hovliga yig‘lab kirdim. Onam yuragi yorilguday bo‘lib yuzimga suv sepdi, ho‘l ko‘ylagimni yechib tashlash ham esiga kelmay, latta yoqib boshimdan aylantirib tashladi – alasladi. Shundan keyin bir hafta ko‘chaga chiqqani ijozat bo‘lmadi. Yana bir kuni, eshigimiz oldida loyparsilloq o‘ynab o‘tirgan edim, guzar tomondan bir to‘da otliq qozoq-o‘ris kelib qoldi. Men qozoq-o‘risni hech qachon ko‘rmagan edim. Bularning kizagi qizil ko‘k shapkasiga, chakkasida hurpayib turgan shohiga, kiyim-boshi va shop-sholopiga qarab angrayganimcha ergashib ketaveribman. Bir vaqt qarasam dalaga chiqib qolibman. Darrov orqaga qaytdim, biroq uyimizni emas, hatto ko‘chamizni ham topolmadim. Ayrilishda yig‘lab o‘tirgan edim, toleimga arava kelib qoldi. Aravakash aravasini to‘xtatib, otidan tushdi, mendan gap so‘radi; dadamni tanirkan, otiga mingashtirib hovlimizga keltirib qo‘ydi. Men bu voqeani ayamga aytmadim, aytsam ko‘chaga chiqarmay qo‘yardi. Lekin boyagi aravakash bu gapni dadamga aytibdi. Ayam dadamdan bu gapni eshitib vahima qildi:
– Voy sho‘rim, xudo bir saqlapti! Qozoq-o‘ris oyog‘ingdan olib yerga ursa, yo otiga bostirib ketsa nima qilardik! Qulog‘ingda bo‘lsin: qozoq-o‘risni ko‘rsang qoch, qocholmasang o‘zingni zovurga ur!
Dadam meni maqtadi:
– Durust, durus, botir yigit bo‘ladiganga o‘xshaysan, – dedi va ayamga yuzlandi: – Qozoq-o‘risni ko‘rsa katta odam shoshib qoladi-yu!..
Do‘konga yakka o‘zim borganim, qozoq-o‘risdan qo‘rqmaganim go‘dakning birinchi aytgan so‘zlari singari ota-onamni quvontirib yubordi. Shundan keyin ko‘chaga bemalol chiqadigan, hatto narigi ko‘cha va torko‘chalarga borib, bolalar yotsirasa va o‘yinga qo‘shmasa ham, ularning o‘yinini tomosha qiladigan, shikast yetmasdan, adashmasdan uyga qaytadigan bo‘ldim.
Ramazon kirdi. Allaqayerda chalinayotgan nog‘oraning taka-tumi, echkining tovushiga o‘xshash surnay sadosi hammani saharlikka uyg‘otardi. Ota-onamning so‘zidan, harakatidan, ro‘za qiziq narsa bo‘lsa kerak, deb bir-ikki sahar men ham turdim. Biroq ro‘zaning saharligi emas, bozorshabi qiziq bo‘larkan. Dadam meni bozorshabga olib bordi.
Chorraha va katta maydonning atrofidagi son-sanoqsiz do‘konlarda chiroq, kamida ikkitadan, uchtadan sham. Odam ko‘p. G‘ovur, hayqiriq, kulgi, ashula… Sotuvchilar qichqirgani qichqirgan: «Issiq non bu!» «Saharlikka qo‘shaloq somsa degan bormi!» «Shiming-u chaynamang!»… Bolalar uchqun sochayotgan sixmushakni vizillatib u yoqdan-bu yoqqa chopishadi. Ora-sira tollar orasidan qizil uchqun sochib vashillaganicha osmonga ko‘tarilgan qamish-mushak yulduzlar orasida chilparchin bo‘ladi-yu, paqillab, hamma uchqun so‘nadi, faqat bitta kattakon uchqun yerga qarab sho‘ng‘iydi.
Yana bir kecha bozorshabga chiqqanimizda dadam meni maydonning to‘ridagi samovarga olib bordi. Bu yerda ham odam ko‘p, g‘ovur kulgi. O‘rtaga osilgan kattakon, juda ham alomat bir chiroq ko‘zni qamashtirib ayvon va sahnadagi odam to‘la so‘rilarni kunduzday yoritib turardi. So‘rilarni oralab ayvonga tomon ketayotganimizda birov meni ko‘tarib so‘rining chetiga o‘tkazdi. Dadamga ham joy berishdi. So‘rining ostidami, tepasidami kimdir ingichka, lekin juda o‘tkir tovush chiqarib ashula aytmoqda edi. Men alanglab qolgan edim, dadam imo bilan kattakon, quchoqqa sig‘maydigan bir dona karnaygulni ko‘rsatdi. Qarasam, ashula sariq qutichaga sanchib qo‘yilgan shu karnaygulning ichidan chiqayotgan ekan. Men «moshina-qo‘shiq» deb eshitganman, lekin o‘zini ko‘rmagan edim, moshina-qo‘shiqqa tikilganimcha qoldim. Ashula tugagandan keyin yana shu karnaygulning ichidan: «Otangga rahmat, Hamroqul qori!» degan tovush chiqdi. Nazarimda karnaygul ostidagi sariq qutichaga soqol-mo‘ylovli kichkina-kichkina odam-chalar qamab qo‘yilganga o‘xshardi.
Ashula tugagandan keyin bir nima qars-qars etib ketdi. Qo‘rqib dadamning quchog‘iga otildim. Dadam: «Qo‘rqma, qo‘rqma, baqamushak», dedi. Qarasam, davrada haqiqatan baqaga o‘xshagan bir nima qarsillab, har qarsillaganida odam bo‘yi sapchib yuribdi. Davrada mendan boshqa ham qo‘rqib ketgan odamlar bor ekan, rosa kulgi bo‘ldi. Keyin, mushakdan gap chiqib, qaytarmayoqa oq kamzul kiygan sersoqol bir odam Xo‘jandda bo‘lib o‘tgan bir voqeani gapirib berdi. Xo‘jandda dong‘i ketgan bir mushakchi bor ekan. Shu odam allanima degan bir boyning to‘yida beliga to‘rtta katta-katta mushak bog‘lab osmonga uchibdi. Mushakchi terak bo‘yidan balandroq chiqqanda, mushakning dorisi tamom bo‘lmay turib, odamlar uni oyog‘iga bog‘langan arqondan tortib yerga tushirishibdi. Buni eshitib hamma yoqasini ushladi.
Yana moshina-qo‘shiq xonish boshladi. Narigi so‘rining ustida «gardish mushak» degan uchqun va tutun puflab aylana ketdi.
Shundan keyin «Buvaqovoq» degan o‘yin boshlandi.
Qirg‘izbashara jikkakkina bir odam ayvonning bir chekkasiga tutib qo‘yilgan bordon orqasidan uchta sanochni bittama-bitta zo‘rg‘a ko‘tarib chiqdi-yu, keltirib so‘rilar davrasiga qo‘ydi va kattakon shokosani chertib, qimizini maqtay ketdi. O‘sha bordon orqasidan oq eshak mingan, novcha, sallasi qozonday, qorni eshakning yoliga, uzun ayri soqoli qornining ikki tomoniga tushgan bir odam chiqdi. «Buvaqovoq» degan shu ekan. Buvaqovoq qirg‘izning oldidan o‘tayotib qimizning narxini so‘radi. Qirg‘iz qimizni maqtab: «Bir shokosasi ikki pul», dedi. Buvaqovoq o‘n shokosasini bir pul so‘radi. Qirg‘iz unamadi, bag‘illab berdi. Odamlar xo‘p kulishdi. Buvaqovoq eshagidan tushdi, sanochlardan birining og‘zini ochib qimizni tatib ko‘rdi; ikkinchisini ochdi, bundan ham tatib ko‘rdi. Qirg‘iz ochilgan ikkala sanochning og‘zini burab, mahkam ushlab turganda Buvaqovoq uchinchi sanochni nariroq tortdi-da, qimizni tatib-netib o‘tirmasdan shokosaga quyib ichaverdi va har safar shokosani bo‘shatganida qirg‘izga qarab: «Gap bitta – o‘n shokosasi bir pul!» deb qo‘yardi. Qirg‘iz shovqin solar, talpinar, so‘kar, lekin ikkala sanochning og‘zini qo‘yib yuborolmas edi. Odamlar yumalab-yumalab kulishdi.
Shunday qilib, piston kasofatining sharofati bilan «xudoga shukur, bozor-shablarga boradigan kap-katta yigit» bo‘lib qolganimdan keyin vaqt bemahal ko‘chaga chiqsam, bolalar bilan yashin topaloq, tut-mindi, dasta, to‘ppi tepish o‘ynab uzoq yursam ham ayam tergamas, aksincha, behad quvonar edi. Mendan begonasiraydigan bolalardan endi bir-ikki o‘rtoq orttirganimda bu mahalladan ko‘chadigan bo‘ldik.
Bir kuni dadam shayton aravasini minib Qo‘qonga ketgan edi, kechqurun qaytishda Olim buvaning opasi – saksonlardan oshib qolgan kampirga yo‘liqibdi. Dadam qo‘ng‘iroq chalmay uning yonidan shuv etib o‘tib ketibdi. Uning shabadasidan seskanib ketgan kampir boshini ko‘tarib qarasa, oldinda odamga o‘xshagan bir maxluq oyog‘i yerga tegib-tegmasdan uchib ketayotgan-mish. Kampir shaytonlab o‘zini tashlab yuboribdi. Odam yig‘ilibdi. Kampirni uyiga zambilda olib ketishibdi. Dadam qo‘rqqanidan ko‘chaga chiqmay, do‘konga ham bormay qo‘ydi. Uch kun deganda kampir o‘lib qoldi. Dadam tergov va Olim buvaning g‘azabidan qo‘rqib cho‘p-ustixon bo‘lib qoldi. Ayam yig‘idan boshini ko‘tarmas edi. Kampirning yettisi o‘tgandan keyin Olim buva dadamga kishi qo‘yib: «Mayli, usta xafa bo‘lmasin, opamning kuni bitgan, qazosi yetgan ekan, xudoning irodasi, lekin bundan keyin shayton arava minmasin, shu shayton arava olib kelgandan beri Yaypandan fayz ketdi», debdi.
Dadam ertasigayoq shayton aravani Qo‘qonga eltib sotib keldi, Olim buvaga uchrab uzr-ma’zur aytdi; unga ikkita o‘n ikki qadoqlik ketmon, bitta bolta yasab berdi. Chol dadamni hol-joniga qo‘ymasdan bu narsalarning pulini beribdi.
Shu bilan tinchigan edik, oradan bir hafta o‘tar-o‘tmas yana bir voqea yuz berdi.
Dadam ertalab do‘konga ketayotganida yo‘lakda paranjilik bir xotinni ko‘ribdi. Paranjining orqa etagiga bir shox yantoq ilashib borayotgan ekan, dadam xotinga yetib olib yantoqni bosibdi. Yantoq yerda qolib, xotin dadamga qayrilib qarabdi-yu, ketaveribdi. Bu xotin Olim buvaning erga tegib ketgan qizi ekan, paranjisiga ilashgan yantoqdan bexabar, «usta menga tegishmoqchi bo‘lib paranjimni tortdi», degan xayolga boribdi-da, bu gapni otasiga aytibdi.
Olim buva ertasiga ertalab yo‘lakda shovqin soldi:
– Ho‘ shayton arava! Ho‘ kelgindi! Bu yoqqa chiq! Chiq deyman bu yoqqa!
Cholning bunaqa shovqin solganini emas, balandroq tovush chiqarganini ham hech birimiz eshitmagan edik. Dadam cho‘chib ayamga qaradi. Uning ham rangi o‘chib ketdi. Dadam yo‘lakka tomon yugurdi. Men ham chopdim. Yo‘lakda o‘ng qo‘lini yengidan chiqarib olgan Olim buvani ko‘rib tanimadim: meni hamisha bolam-bo‘tam deb suyadigan, shirinso‘z, yuzidan tabassum arimaydigan chol qani? Uning o‘rnida ko‘zlari qinidan chiqay deb turgan, rangi soqolidan ham oqroq, vujudi titrab, uzun soqoli silkinayotgan dahshatli bir odam turardi. Dadam ro‘para bo‘lishi bilan uning og‘zidan haqorat yog‘ildi, ikki gapni birida «kelgindi it» deb, qizidan eshitgan gaplarini dadamning yuziga soldi, yana haqorat qildi. Dadam boshini quyi solganicha nuqul:
– Otaxon, avval gapga quloq soling, – der, shundan bo‘lak gap aytsa chol kelib musht soladiganga o‘xshardi.
Chol do‘g‘ayib keldi.
– Hozir ko‘rpangni ko‘tar, it kelgindi! – dedi va po‘sht-po‘shtlab hovlimizga, taxta bo‘lib qotib qolgan va kishidan qochishni ham unutgan onamning yonidan o‘tib, uyga otildi.
Hovlidan uning shovqini eshitilib turardi.
Dadam hamon «otaxon, otaxon» deya uning ketidan ergashdi. Olim buva uydan bir quchoq ko‘rpa ko‘tarib chiqib ko‘chaning o‘rtasiga uloqtirdi. Odam yig‘ildi. Hech kim Olim buvaga taskin-tasalli bermasdi, aksincha kimdir baqirib:
– Shayton arava minadigan odamdan yaxshilik chiqmaydi, ur bo‘yniga! – dedi.
Olim buva boshini quyi solib eshik oldida turgan dadamning yonidan o‘tarkan, qo‘lini paxsa qilib baqirdi:
– Mening qizimni ko‘chada sanqib yurgan qanjiq deb o‘ylaganmiding? Ho‘ it! Qaytib yuzingga qarasam xotinim uch taloq! – dedi-yu, hovlisiga kirib ketdi.
Dadam ko‘rpalarni otyo‘lakdan olib hovliga kirdi. Ayam boshini devorlarga urib, sochlarini yulib yig‘lar edi. Dadam boyagi yantoq voqeasini aytib, ayamni yupatmoqchi bo‘ldi:
– Cholning qulog‘iga hozir gap kirmaydi, og‘ziga so‘z olib qo‘ydi, mayli, keyin biladi, uyalib qoladi, – dedi.
Ayam birdan yig‘idan to‘xtadi.
– Siz uyaling, bir mo‘minning xotiniga ko‘z olaytirgani siz uyaling! – dedi.
Dadam unga bir xo‘mrayib qaradi-da, indamadi, indamay ko‘chaga chiqib ketdi.
Dadam kechki payt qaytib keldi, Qo‘shariq degan mahalladan uy topib, eshak-arava olib kelibdi. Ko‘ch-ko‘ronimizni eshak-aravaga ortib Qo‘shariqqa ko‘chdik.
