Kitabı oxu: «İzabel üçün mandala», səhifə 2

Birinci dairə. Monika. Lissabon. Çağırış

Mən heç vaxt Tavaresdə olmamışdım, ömür boyu. Tavares Lissabonun ən dəbdəbəli restoranıdır. XIX əsrdən qalma güzgüləri, məxmər kürsüləri var. Orada dünya mətbəxinin, həmçinin Portuqaliya mətbəxinin də tipik, ancaq bir qədər nəfis şəkildə təqdim olunan yeməkləri verilir. Məsələn, sən Alenteju üsulu ilə hazırlanan dəniz ilbizi və ya donuz əti sifariş edirsən, onlar isə bunu sənin üçün Paris xörəyi kimi bişirirlər. Uzaqbaşı, mənə belə demişdilər. Ancaq heç vaxt orada olmamışdım, yalnız deyilənləri eşitmişdim.

İntendenteyə gedən bir avtobusa oturdum. Meydan fahişələrlə, qadın dəllalları ilə dolu idi. Erkən gəlmişdim… Günortadan hələ təzəcə keçmişdi. Tanıdığım köhnə bir kafeyə girdim. Bilyardı olan bir kafe idi. Oyunu izləməyə başladım. Təkayaq bir qoca qoltuq ağacına söykənib oynayırdı. Aydın gözləri, qıvrım ağ saçları var idi. Keqlləri bir stəkan su içirmiş kimi aşırırdı. Rəqiblərini silib-süpürdükdən sonra kürsüyə sərələnib sanki yediyini yaxşı həzm etmək istəyirmiş kimi qarnına bir şapalaq ilişdirdi.

– Dost, oynamaq istəmirsən? – deyə soruşdu.

– Yox, – deyə cavab verdim. – Səninlə oynasam, mütləq uduzaram, ancaq istəsən, bir stəkan Portodan oynaya bilərik. Bir aperitivə ehtiyacım var. Ürəyin istəyirsə, səni qonaq da edə bilərəm.

Mənə baxıb gülümsədi.

– Qəribə aksent ilə danışırsan, – əlavə etdi. – Əcnəbisən?

– Bir az, – cavab verdim.

– Haradan gəlirsən? – soruşdu.

– Siriusun ətraflarından, – dedim.

– Belə bir şəhər tanımıram, – o cavab verdi. – Hansı bölgəyə aiddir?

– Kane Maccoreyə⁵, – dedim.

– Hə, gör bir dünyada nə qədər yeni bölgələr üzə çıxıb, – deyə təəccüb etdi. Bilyard kiyi ilə kürəyini qaşıdı. – Bəs adın nədir?

– Adım Vatslavdır, ancaq bu mənim xaç adımdır, dostlarım üçün Tadeuş…

Simasındakı inamsızlıq yoxa çıxdı, ürəkdən gülümsədi.

– Deməli, xaç suyuna çəkilmisən, – dedi. – Elə isə xristiansan, mən özüm səni içkiyə qonaq edərəm, nə içirsən?

– Bir qədəh ağ Porto içərəm, – dedim.

Ofisiantı çağırdı.

– Bildim sənin nəyin çatışmır, – deyə sözünə davam etdi. – Sənin bir xanıma ehtiyacın var, on səkkiz yaşında qəşəng bir afrikalı xanıma… Elə də baha deyil… Özü də, demək olar ki, bakirə… Kabo Verdedən dünən gəlib.

– Yox, təşəkkür edirəm, – dedim. – Birazdan getməliyəm, taksi tutmalıyam… Axşam vacib görüşüm var, qızlara sərf edəcək vaxtım yoxdur.

Çaşqın bir görkəmlə üzümə baxdı.

– Hmm, – dedi, – elə isə buralarda nə gəzirsən?

Bir siqaret yandırıb susdum.

– Bir qadın var, – dedim, – onu axtarıram… Gəzib soraqlaşıram… Buralarda təsadüfən, vaxtı öldürmək üçün yubanmışam. Ondan xəbər verə biləcək bir xanımla görüşməliyəm. Bilmək istəyirəm nə deyəcək, ancaq getmək vaxtıdır. Dayanacaqda boş bir taksi var, tələssəm yaxşıdır.

– Bir dəqiqə, – o dedi, – sən o qadını niyə axtarırsan? Ona ehtiyacınmı var?

– Ola bilər, – deyə cavab verdim. – Deyək ki, izini itirmişəm və Kane Maccoredən də məhz onu axtarmaqdan ötrü gəlmişəm. Onun barəsində bir qədər artıq bilmək istərdim. Elə görüşüm də bununla əlaqədardır.

– Bəs görüşün haradadır? – deyə soruşdu.

– Lissabonun ən nəfis restoranında, – cavab verdim. – Güzgülü, büllurlu bir yerdir. Heç vaxt orada olmamışam… Düşünürəm, bir az baha başa gələcək, ancaq necə də olsa, pulunu mən vermirəm… Nə deyim, dost, burada məzuniyyətdəyəm, cibimdə də qəpik-quruş… Ən yaxşısı elə dəvət almaqdır.

– Ora faşistlərin yeridir? – qoca soruşdu.

– Bilmirəm, – cavab verdim. – Doğrusu bu barədə heç düşünməmişəm də.

Tələsik ayağa qalxdım, vidalaşıb çıxdım. Taksi hələ də öz yerində dayanmışdı. Maşına oturub dedim:

– Axşamınız xeyir, zəhmət olmasa, Tavaresə.

Biz Lissabondakı Escravas do Amor Divino⁶ kollecində tanış olmuşduq. On yeddi yaşımız var idi. İzabeli bütün sinif bir əfsanə kimi qəbul etmişdi, çünki fransız liseyindən gəlmişdi. Bilirsiniz, o dövrdə fransız liseyi bir müqavimət məkanı idi. Antifaşist ideyalarına görə paytaxt liseylərində iş tapa bilməyən bütün müəllimlər orada dərs deyirdilər. Və fransız liseyinə getmək dünyanı tanımaq, Parisə təcrübə səfərlərinə yollanmaq, Avropa ilə əlaqə qurmaq demək idi. Biz isə, sözə görə üzr istəyirəm, poxlu bir yerdən – Salazarın korporativ konstitusiyasının, Portuqaliyanın çay adlarının əzbər öyrədildiyi, gözəl dəniz dastanı, milli poema olan Luziadaların⁷, sanki Afrika savaşıdır deyə sarsaq-sarsaq parçalara bölünərək tədris olunduğu şəhər liseyindən gəlmişdik. O zamanlar koloniyalar var idi. Ancaq onlara koloniya yox, Dənizarxası deyirdilər. Gözəl addır, elə deyilmi? Və bu Dənizarxası ilə yaxşıca varlanmış adamlar da çox idi. Onu da deməliyəm ki, kollecə gedən qızların ailəsində bu, normal hal hesab olunurdu. Salazarçıların⁸ hamısı qəddar və faşist olsa da, bizim valideynlərimiz elə deyildilər. Yəni mənim ailəm və İzabelinkiləri deyirəm… Bəlkə də, elə ailələrimizin bu ortaq xüsusiyyətinə görə biz dost ola bilmişdik.

Onun ailəsi Portuqaliyanın qədim aristokrat ailələrindən idi. Salazarizmə heç bir aidiyyəti olmayan, çökməyə doğru gedən bu ailənin şimalda, qəribə formalı çörəklər bişirilən Amarantedə mülkləri vardı. Ancaq, artıq dediyim kimi, bu, pulsuz və imkansız bir ailə idi. Şimaldakı bütün mülkləri icarədarlara və fermerlərə verilmişdi, heç bir gəlir gətirmirdi. Bəzi yay tətillərini mən İzabellə birlikdə onların Amarantedəki evlərində keçirirdik. Əslində, bu, ev yox, çaya açılan pəncərəsi olan, içi əntiq əşyalar və sandıqlarla dolu, Orta əslərdən qalma qranit qüllə idi. Biz orada xoşbəxt idik.

O zamanlar yaşadığımız gözəl yay aylarından biri idi. İzabelin həsir şlyapası vardı. Qohumlarından hansınınsa Toskana səfərindən gətirdiyi bu məzəli şlyapa onun üz cizgilərini daha da zərif göstərirdi.

O vaxtlar o, rəsmlər çəkirdi. Rəssam olacağına əmin idi və çox zaman da pəncərələrin rəsmini çəkməyi sevirdi. Bənd qapıları bağlı pəncərələri, bənd qapıları açıq pəncərələri, pərdəli pəncərələri, dəmir şəbəkəli pəncərələri… Həmişə də Doru və ya Minyudakı kimi füsunkar taxta tirləri olan, bəzən də kətan pərdələr asılmış pəncərələri…

Ancaq nədənsə, heç vaxt insan fiqurları çəkməzdi. “Personajlar sirri məhv edir, – deyirdi, – bax mən qarşısında heç kim yox ikən bu qədər sirli olan bir pəncərə çəkirəm, ancaq oradan başını çıxaran hansısa bir tipi çəksəydim, sirr dərhal yox olacaqdı… Bizim bu Amarantenin mal həkimini deyirəm… Saqqalı keçi saqqalına oxşayan, yatanda saçları dağılmasın deyə başına tor örtük çəkən adamı… Təsəvvür et ki, pəncərənin önünə gəlib oturub-durma hərəkətləri edir… Dünən pəncərəsini çəkəndə qarnını irəli verib pəncərənin qabağında quruyub qalmışdı. Özünü elə göstərirdi ki, guya məni görmür, ancaq lap əla görürdü. Ehtiraslı bir görkəmlə gözlərini göy üzünə dikmişdi. Şübhəsiz, rəsmimə düşdüyü üçün qürur duyurdu. Ancaq mən ona fırıldaq gəldim, şəklini çəkmədim.

Tez-tez gəzməyə çıxardıq. Amarantedən bir qədər aralıda axan çay çökəkliklər yaradır… Bu durğun sularda qurbağalar böyüyürdu. Səhərimizi qurbağa ovlamaqla keçirərdik. Ancaq Portuqaliyada qurbağa ovlamağı bacarmırdılar, çünki onu yemirlər. Ona görə də biz uşaqların kərtənkələ ovlaması ilə eyni olan bir sistem icad etmişdik. Təzə qamış götürür, sürüşkən bir ilmək atıb halqanı qurbağanın başına yaxınlaşdırırdıq. Və o, sıçramaq üçün hərəkətə keçmək istəyəndə hoooop – onu tuturduq.

O zamanlar hələ plastik torbalar yox idi, bizdəki isə bazarlıq üçün istifadə olunan balaca tor zənbil olurdu. Beləcə, qurbağalar başı tordan çıxmış vəziyyətdə, mən şalvarda, İzabel isə Firentsedən gəlmə həsir şlyapasında… Əlimizdə qurbağa dolu zənbil Amarantenin küçələri ilə keçib getməyimiz əsl tamaşa idi. Camaat bizi dəli hesab edirdi. Bu da bizim ürəyimizcə olurdu… Axı bu yaşda belə şeylər adamın xoşuna gəlir.

Axşamlar qurbağaları öldürürdük və bu iş mənim üzərimə düşürdü, çünki İzabel boyun qaçırırdı. Qurbağaların başını dəqiq bıçaq zərbəsi ilə kəsmək lazım idi. Sonra onlar həyat gücü tükənənə qədər bir neçə dəqiqə beləcə başı kəsili çabalayırdı. İzabel deyirdi: “Bir gün mən də özümü öldürəsi olsam, inanıram ki, eynən bu cür edəcəyəm, havada bir-iki təpik atacağam, vəssalam… Çünki heç kim öz başını kəsə bilmir, sadəcə, özünü asmaq gəlir əlindən… Bu da eyni şeydir… Havada üç-dörd təpik atırsan və hamıya “gecəniz xeyrə qalsın”…

Qurbağaları İzabelin xoşladığı kimi – provans üsulu ilə bişirirdik. Çünki o, Fransada, Arldakı fransız liseyində oxuyurdu və provans üsulu – sarımsaq və cəfəri ilə bu yeməyi çox dadmışdı. Özü də bunun dünyada ən ləzzətli yemək olduğunu söyləyirdi. Ancaq sonralar bütün ailə qızardılmış çəpiş və sopa seca⁹ yeyəndə biz provans üsulu ilə bişirilmiş qurbağalardan iyrəndik. Belə ağ, belə incə, ancaq artıq tamam dadsız olduğunu anladığımız bu narahatlıq verən qurbağa ayaqlarından… O yaşda adamın yaxşı iştahası olur. Düzdür, Provansda yeyilən ekzotik yeməkləri əfsanələşdirmək asandır, ancaq sonra ac qalırsan. Beləcə, qurbağaları bağçada azad buraxmağa başladıq və bağça qurbağalarla doldu. Onları hər yerdə – çəməndə, kolluqda, qızıl balıqların hovuzunda, bambuk dəstələrinin arasında görmək olardı.

Xoşbəxtlikdən, İzabelin valideynləri dərrakəli insanlar idi və qurbağa işğalından narahatlıq keçirmədilər. Onlar bizə qarşı həmişə şən, əlçatan, anlayışlı idilər. Sonra bir yol qəzasında həlak oldular… Ancaq bu, başqa bir əhvalatdır.

Əslinə qalsa, elə eyni əhvalatdır.

Cümə günləri bütün bölgədə ən gözəl bazarı olan Barseluşa gedirdik. Siz o vaxtlar əyalətdə necə gözəl bazarlar olduğunu təsəvvür belə edə bilməzsiniz. Ya da, bəlkə də, bilərsiniz. Səhər tezdən bizi Braqaya qədər aparacaq bir avtobus, oradan da Barseluşa qədər bir başqa avtobus tuturduq. Getdiyimiz yerə günortaya yaxın çatırdıq. Terrakottalar arasında bir qədər gəzişməyin əsl vaxtı olurdu… Bilirsiniz, Barseluşda terrakottadan Portuqaliyanın rəmzi olan rəngli xoruzlar, digər keramik əşyalar, gəlinciklər, tipik fiqurlar, İsa Məsihin doğulduğu koma, musiqi qrupları, pişiklər, sürahi və boşqablar düzəldirlər… Sonra da nahara yollanırdıq.

Həmişə daimi müştəriləri və bazar alverçiləri ilə ağzınacan dolu olan sadə yeməkxanaları seçirdik. Minyunun hər tərəfindən qocalar və qarılar axışıb gəlirdilər – kimisi bir xoruz axtarmaq üçün, kimisi də bir qaz və ya bir inək almaqdan ötrü… Burada ən koloritli şəxsiyyətlər isə dəllallar idi – boyunlarına dəsmal bağlayar, yaşıl şərab içərdilər. Qeyri-adi insanlar idi… Masa arxasında belə özlərini bazardakı kimi aparırdılar. Bağırır, əl-qol atır, tər tökürdülər.

Barseluşda bürkü olurdu. Yeməkxanadakı xörəklərin qoxusu ilə meydandakı heyvanların iyi bir-birinə qarışırdı. Bütün ili Lissabon kimi bir şəhərdə keçirmək mənim üçün də, İzabel üçün də gözəl və yeni bir şey idi. İkimiz də həyəcan keçirir, dəllallara heyran qalırdıq.

Bir dəfə biz də nəsə almaq istədik. Və nəhayət, bir çəpiş aldıq. Zərif, ala-bula, xallı sifətli, kövrək ayaqlı bir heyvancığaz idi. Onu zənbilə qoyub evə qədər avtobusda apardıq və hələ südəmər olduğundan bir neçə gün əmziklə süd verdik. Bağçada yerləşdirdik, yarpaqlardan daxma düzəltdik. Səhər Amaranteyə bazarlığa gedəndə boynuna xalta taxıb dalımızca dartırdıq. Bu balaca şəhərdə camaatın bizə necə baxdığını özünüz təsəvvür edin də: mən şalvarda, İzabel isə Firentsedən gəlmə həsir şlyapasında… Daha qurbağalarla dolu zənbilimiz yox idi. Əvəzində boynu xaltalı bir çəpişimiz vardı…

Bundan başqa, İzabel yerli çörəkçidən Amarantedə kişi cinsiyyət orqanı formasında bişirilən çörəklərdən almaq istəyirdi. İş onda idi ki, bu çörəkləri ancaq qızlar alırdılar. Buterbrod hazırlamaq üçün… Biz isə onları qəsdən göstərməkdən ötrü alıb zənbilə doldurur, özümüzlə aparırdıq. Əsl biabırçılıq idi. Hamı bizə baxırdı. Hətta sağlamlıq fanatiki olan mal həkimi belə daha pəncərədən boylanmırdı. Nə isə, bu da bizim əyləncələrimizdən biri idi.

Sonra da… yay ayları qurtardı. Ona görə qurtardı ki, artıq universitetdə oxumağa başladıq. Daha doğrusu, ona görə ki, İzabelin valideynləri öldü. Öncə dediyim kimi, avtomobil qəzasında həlak oldular. Povua di Varzin yolunda… İzabelin atası naharda möhkəm yeyib-içibmiş… Kimin günahkar olduğu bilinmədi. Çünki kəllə-kəlləyə toqquşma olmuşdu. Ancaq mənə elə gəlir ki, İzabelin atası həddindən artıq içkili olub. Onsuz da, içməyi xoşlayırdı… Mən onu yaxşı tanıyırdım.

O dəqiqə ölmədilər, düz üç gün komada qaldıqdan sonra ikisi də bir gündə keçindi… O da, arvadı da… Gülməlidir, elə deyil? Birlikdə komaya düşəsən, sonra da eyni vaxtda öləsən… Daha heç nə etmək mümkün olmur, ürək döyünmür və həkimlər nəfəs borucuqlarını çıxarırlar. Onlarda da elə belə oldu.

İzabellə birlikdə üç günü, üç gecəni Portu hospitalında, intensiv terapiya şöbəsində keçirdik. Tibb bacılarından birinin yardımı ilə yan otaqlardan birində yatır, vaxtaşırı xəstələr olan palataya baş çəkirdik. “Ata, ata, bu mənəm” İzabel deyirdi. “Ana, məni eşidirsən? Rəfiqəm Monika ilə Amarantedəki evimizə gətirdiyimiz qurbağalar yadındadırmı? Bax, gələn yayda da onlardan gətirmək istəyirik… Hə, ana, oyan, çıx bu zəhrimara qalmış komadan, istəyirəm yenə üzümə güləsən, əvvəlkitək geyimimlə bağlı məsləhətlər verəsən. Sən istədiyin kimi ne suis pas parfaite¹⁰ deyə məni tənbeh edəsən… Buna ehtiyacım var, ana”.

Ancaq anası bir daha onu tənbeh etmədi… Nə də atası. Bir yerdə dünyalarını dəyişdilər. Artıq sizə dediyim kimi, eyni vaxtda… Biz də yasa hazırlıq gördük. İzabel onların ikisinin də Amarante yaxınlığındakı kənddə, balaca bir qəbiristanlıqda, eyni türbədə dəfn olunmasını istədi.

Cənazənin ardınca getdiyimiz gün gözəl oktyabr səhəri, isti, günəşli bir gün idı. İzabel tünd göy rəngdə paltar geyinmişdi. Mən isə… Məni ondan daha yaşlı göstərən qəhvəyi donda idim. “Gördün, Monika, – deyə qəbiristanlıqdan qayıdarkən İzabel dedi, – onlar getdilər. Xəbərin olsun ki, artıq qurbağalı yaylar, Barseluşdakı naharlar bitdi. Uşaqlıq sona yetdi. Onlar daha yoxdurlar. Mən yetiməm… Deyəsən, elə sən də bir qədər yetimsən”.