Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya

“Müharibədən sonrakı vəziyyət elə gətirdi ki, anam ikinci dəfə ailə qurmalı oldu. Bununla bağlı mən onu gunahlandıra bilmərəm. O, dram aktirisası idi, daima Rusiyanın şəhərlərində köçəri həyat tərzi keçirirdi, heç vaxt uzun müddət bir teatrda fəaliyyət göstərmirdi”, -deyərək, -Müslüm xatirələr kitabında yazırdı.

Nəyin necə baş verməsindən asılı olmayaraq uzun ayrılıqdan sonra ana və oğul yenidən bir-birinə qovuşurlar. Onların sonradan necə barışması haqqında Ayşət xanımın çimkəndli rəfiqələri xəbərsiz idilər. Lakin Ayşət xanım oğlunun və gəlininin necə yaşaması, onu necə qarşılaması və onun gəlişi münasibəti ilə nə cür süfrə açmaları, ona necə hədiyyələr rim vəs. haqqında böyük qürurla, razılıqla danışırdı. Tamara Sinyavskaya tərəfindən ona hədiyyə olunan paltarı yeri gəlmişkən

“O, (Ayşət xanım: -C.P.) hər il Yeni ili, əsasən də, “Mavi işığı” böyük səbirsizliklə gözləyirdi. O, gözləyirdi ki, nə vaxt oğlu (Müslüm : -C.P.) oxuyacaq. Hamı artıq yatırdı, amma o, səhər saat 4-ə kimi otururdu və xahiş edirdi ki, taksi çağırmayaq. Gözləyirdi… Nə vaxt Müslüm oxuyacaq?! Son dəqiqəyə kimi gozləyirdi! O, elan olunduqdan sonra Ayşət xanım donub qalırdı. Onun ekranda görünməsindən sonra ana göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. O, oxuyurdu, ana isə göz yaşlarına qərq olurdu.”

Tale Ayşət xanımı 1971-ci ildə Murmansk şəhərinə, vilayət dram teatrına gətirib çıxarır. Həmin vaxt bu teatra rejissor Vasiliy Kiselyov rəhbərlik edirdi. Ayşət xanımın Murmansk Dram Teatrında fəaliyyəti çox uzun olmur. O, 1978-ci ildə teatr fəaliyyətini birdəfəlik dayandırır. Onun yüksək istedadı, insanpərvərliyi, sadəliyi, qabiliyyəti və başqa müsbət keyfiyyətləri ilə yaxından tanış olan səhnə yoldaşları Ayşət xanım haqqında ağız dolusu danışmağı xoşlayırdılar.

Yura və qızı Tanya uzun müddət analarının yanında, Murmansk şəhərində yaşamışlar. Oğlu Yura əsl, köklü murmanskili idi. O, da anası Ayşət xanım, qardaşı Müslüm kimi incəsənətə, musiqiyə, səhnəyə bağlı, birsözlə, musiqiçi idi. Yura Maqomayev Kolski adasının müxtəlif musiqi qruplarında iştirak etmişdi.

Ananın Müslümə olan məhəbbəti onu bir an belə tərk etmirdi. Həyatın görünməyən və görünən tərəfləri heç zaman bir-birini tamamlamır, əksinə, bunlar arasında mütəmadi olaraq bir ziddiyyət, bir təzad yaşanır, hökm sürür. Müslümə olan ana hissiyyatı Ayşət xanımı mütəəssir formada, faciəvi şəkildə durmadan, daima izləmişdi, bir saniyə sərbəst buraxmamışdı. Başqa bir tərəfdən isə Ayşət xanım Müslümün anası olduğunu nümayiş etdirməkdən həmişə çəkinmişdi. O, yaxşı anlayırdı ki, bunu bilən hər kəs istər-istəməz ona oğlu ilə bağlı müxtəlif suallar ünvanlaya bilər. Bu, sualları cavablandırmaq isə göründüyü kimi bir o qədər də, asan olmayacaqdı .

Ayşət xanım ikinci dəfə ailə həyatı qursa da, ilk həyat yoldaşı Məhəmmədin və böyük oğlu Müslümün familiyasını: -Maqomayev soyadını ömrünün sonunamı daşdı. Onun ikinci ərindən olan oğlu Yura səhnəyə Maqomayev kimi gəlib və bu gün də həmin familiyanı yaşadır. Əldə etdiyim informasiyaya görə Yura Maqomayev 2012-ci ildə anasının vaxtilə fəaliyyət gostərdiyi Murmansk Vilayət Dövlət Dram Teatrında solo konsert proqramı ilə çıxış etmişdi…

Azərbaycanla, Azərbaycan xalqı ilə, o cümlədən bu müqəddəs torpaq ilə bağlı münasibətlərinə aydınlıq gətirən Ayşət xanım həmişə qürurla deyərdi:

“Mən və oğlum Müslüm azərbaycanlıyıq və belə də dünyanı tərk edəcəyik. Bunu dəfələrlə elan etmişik və bir daha elan edirik: biz bir azərbaycanlı kimi bu torpağa, bu xalqa, onun səmimi adamlarına həmişə borçluyuq!”

Ayşət xanım Əhməd qızı Maqomayeva 2003-cü ildə Murmansk şəhərində birdəfəlik həyata göz yumdu və orda da dəfn olundu. Bu, ailənin dəfn olunduqları əraziləri xəritə üzərində qələmlə birləşdirsək böyük bir üçbucaq almış olarıq. Ata Məhəmməd Polşanın Hoyne qardaşlıq, ana Ayşət xanım Rusiyanın Murmansk şəhər qəbiristanlıqlarında dəfn olunduqları halda, onların övladları Müslüm çox sevdiyi doğma Azərbaycanda, onun paytaxtı möhtəşəm və qədim Bakı şəhərində, Fəxri Xiyabanda, babası Əbdül- Müslüm Maqomayevin və əmisi Cəmaləddin Maqomayevin yanında uyuyur. Allah hər üçünə rəhmət etsin! Amen!

Tamara İlyiniçna Sinyavskaya (1943)

(Muslum Maqomayevin həyat yoldashı)

Keçmis S SRİ-nin və Rusiya Federasiyasının opera müğənnisi, metso – soprano səsin görkəmli nümayəndələrindən biri, SSRİ Xalq artisti (1982), 1964-cü ildən “Böyük teatr”ın solisti, nüfuzlu Sofiya, Verve və Moskva Beynəlxalq vokalçılar müsabiqələrinin qalibi, P.İ.Çaykovski adına IV Beynəlxalq müsabiqənin (1970) birinci mükafatçısı Tamara İlyiniçna Sinyavskaya 6 iyul 1943-cü ildə, II Dünya müharibəsinin, ən qızğın çağında, Moskva şəhərində fəhlə ailəsində anadan olmuşdu.

Hələ kiçik yaşlarında olarkən balaca Tamarada musiqiyə, mahnıya, rəqsə böyük həvəs oyanır. O, altı yaşında olarkən V. S . Həmin zaman bu musiqi kollektivi Moskvanın Stopani küçəsində yerləşən pionerlər evinin tərkibində fəaliyyət gostərirdi. İş elə gətirir ki, kiçik Tamaranın yaşadığı ev ərazidən çox da uzaqda olmur, Marxlevski küçəsində yerləşir.

1953-cü ildə xor ansamblına gələn on yaşlı Tamara bir müddət sonra Moskva Konservatoriyasının nəzdində yerləşən musiqi məktəbinin nəğmə sinifinə qəbul olunur. Ailəni təkbaşına saxlayan anasına maddi dəstək olmaq məqsədilə balaca qızcığaz “Kiçik teatr”da “qoşucu” xora keçməli olur. Həmin vaxt musiqi məktəbində Tamaraya 28 rubl təqaüd verirdilər. Teatrda isə bu rəqəm bir balaca çox idi. Bu isə, həmin dövrdə ailəyə böyük kömək və yardım hesab olunurdu.

Tamara İlyiniçna həyatın ona bəxş etdiyi istedad və qabiliyyətlə bərabər, həm də əsl zəka nümayiş etdirirdi. O, uşaqlıq dövründən başlayaraq bütün musiqi mərhələlərini həyat yoldaşı Elə bir maneə yox idi ki, Tamara xanımın qarşısını kəssin. Bütün sipərləri amansızcasına vurub dağıdan bu, incə və mehriban qızcığaz çətinliyin nə olduğunu bilmirdi. O, həm də çox zəhmətkeş və əməksevər bir insan xüsusiyyətinə malik idi.

Tamara Sinyavskaya müsahibələrinin birində etiraf etmişdi ki, mürəkkəb tapşırıqları xoşlayırdı . İş elə gətirir ki, tale onu bütün həyatı boyu bolluca sevindirir – hər yeni opera partiyası yeni zirvənin fəth olunması ilə yekunlaşır. Onun vokal məharəti və ustalığı bütün dünya tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bununla da, Tamara adını XX əsrin ikinci yarsının musiqi tarixinə, musiqi salnaməsinə həmişəlik yazdırır.

Yuxarıda sadaladığım musiqi məktəbləri ilə yanaşı Tamara İlyiniçna Moskva Dövlət Konservatoriyasının nəzdində fəaliyyət göstərən musiqi məktəbində dövrünün görkəmli, tanınmış pedaqoqlarından sayılan: L.M.Markova və O.P.Pomerantsevadan , Dövlət Teatr İncəsənəti İnstitutunda isə musiqili komediya aktyoru fakültəsi ndə məşhur DB Belyavskidən dərs alır.

Məktəbi qurtardıqdan sonra 20 yaşlı gənc qız “Böyük teatr”a gəlir və təcrübə keçənlər qrupuna daxil olur. Gənc müğənninin səsi qəbul komissiyasının üzvülərini o qədər məftun edir ki, onlar, hətta, konservatoriya təhsili olmayan qızı teatra qəbul edirlər. Təcrübə keçən gənc qız öz zəhməti və bacarıqı ilə sübut edir ki, nəyə qadirdi. Odur ki, bir ildən sonra onu həmişəlik olaraq teatrın əsas qrupuna yazırlar.

Tamara xanımın özünü sübut etməsində, püxtələşməsində opera rejissoru və musiqi müəllimi Boris Pokrovskinin böyük zəhməti və rolu olur.

Bir dəfə “Böyük teatr”ın əsas heyəti Milana qastrol səfərinə gedir. “Yevgeni Onegin” operasında Olqa partiyasını ifa etmək gənc müğənniyə həvalə olunur. Bu Tamara Sinyavskaya üçün əsl sınaq, eyni zamanda O, bu imtahandan müvəffəqiyyətlə çıxır, partiyanı əla ifa edir.

1964-cü ildən “Böyük teatr”da soloist kimi fəaliyyətə başlayan Tamara İlyiniçna 2003-cü ilə kimi bu teatrda çalışır. O, teatrın səhnəsində birinci dəfə Cüzeppe Verdinin “Riqoletto” operasında Paj obrazında tamaşaçıların qarşısına çıxır. “Kişi” obrazı Tamara xanımda çox gözəl alınır.

O, Aleksandr Borodinin “Knyaz İqor” operasında Konçakova, Edvard Bendjamin Brittenin “Yay gecəsinin yuxusu”nda Oberon obrazlarını yüksək ustalıqla ifa edir.

“Böyük teatr”ın Fransaya, Yaponiyaya və Kanadaya uğurlu səfərlərindən və IV Beynəlxalq müsabiqədə qalib olduqdan sonra xarici ölkələrə dəvət olunur. Müsabiqədə jürinin sovet ittifaqından olan üzvü Yelena Obraztsova, xarici ölkələrdən olan üzvülər , o cümlədən məşhur Mariya Kallas Tamaraya səs verirlər. Nəticədə, birinci mükafatı iki yerə bölmək lazım gəlir. Tamara, həmçinin, Mixayıl İvanoviç Qlinkanın Vanya (“Ivan Susannin") və Ratmir (“Ruslan və Lyudmila”), Modect Petrovic Mussorqskinin Marfa (“Xovanşina”) və Marina Mnişek (“Boris Qodunov"), Nicholas Rimskoqo-Korsaqovun Lyubava (“Sadko”) və Lyubaşa (“Carın gəlini”), Azucena (“Trubadur”) və Ulrika (“Bal-ziyafət”), o cümlədən Verdi, Karmen, J.Bize , həmçinin, başqa məşhur bəstəkarların operalarında misilsiz obrazlar yaradır.

Bu uğurlu çıxışlardan sonra məşhur xarici impressariolardan Tamara xanımı Amerikaya qastrol səfərinə gondərməyi xahiş edirlər. Bu cür hallar üçün DTK-nın öz növbətçi və standart cavabı var idi: “Müğənni repertuarın qoyuluşu ilə məşğuldu”.

Tamara xanım Sergey Prokofyevin “Oyunçu” operasında Blanşın partiyasını Sovet İttifaqında ilk dəfə yerinə yetirməklə SSRİ opera aləmində, bu obrazın ilk ifaçısı kimi adını ılkarəninyx teatr.

Geniş miqyaslı repertuarı, o cümlədən hər tərəfli konsert poqramları ilə zəngin olan O, həm, ölkə daxilində, həm də xarici qastrol səfərlərində yorulmağın nə olduğunu hiss etmədən biri-birindən rəngarəng opera və xalq mahnıları ilə çıxışlar edərək tamaşaçıların rəğbətini qazanırdı. Moskva Konservatoriyasının “Böyük Zal”ı, Pyotr İliç Çaykovski adına Moskv a Konsert Zalı və Amstredam şəhərinin “Konsertqebau sarayı” müğənni xanımı sürəkli alqışlarla qarşılayır.

Müğənninin repertuarında zəmanəsinin ən çətin, çox əmək tələb edən möhtəşəm operaları: S.S.Prokofyevin , P.İ.Çaykovskinin , M.De Falyanın və başqa bəstəkarların opera, ariya və romansları, həmçinin, orqanın müşayiəti ilə qədim sənətkarların əsərləri yer alırdı. Tamaşaçı auditoriyasını cəlb edən məqamlardan biri ondan ibarət idi ki, Tamara xanım həyat yoldaşı Müslüm Maqomayev ilə bi rgə duet formasında dinləyicilərə biri-birindən gözəl, əsrarəngiz, təkrarolunmaz musiqi nömrələri bəxs edir və onların könlünü, sanki, ovsunlayırdılar. T.Sinyavskayanın tanınmış musiqiçi E.F.Svetlanov , həmçinin, bir çox başqa məşhur və görkəmli dirijorlarla çıxışı, o cümlədən Rikkardo Şayi və Valeriy Qerqiyevlə səmərəli əməkdaşlığı yaxşı nəticələr verirdi.

Həyat elə gətirir ki, Müslüm Maqomayevlə tanışlıqdan sonra Tamara Sinyavskaya İtaliyanın Milan şəhərinə, məşhur “La Skala” teatrına təcrübə keçməyə gedir. O, haricdə çoxlu çıxışlar edir və daha da püxtələşir. Onun repertuarında olan bir çox əsərlər, məsələn: Paris şəhərində Rimskoqo-Korsakovun “ Snequroçka ” (“Qar gəlini”) əsərində Lel , Türkiyədə Cüzeppe Verdinin “Trubadur” və “Bal-ziyafət” operalarında müvafiq olaraq Azucena və Ulrika , həmçinin, Almaniyada böyük müvəffəqiyyətlə Rixard Vaqnerin “ Karmen ” əsərini mükəmməl oxuyur. O, Avstriyanın paytaxtı Vena Dövlət Opera teatrında S.S.Prokofyevin “Hərb və sülh” operasında Axrosimovanın partiyasında iştirak edir.

"La Skala" Bu, tanışlıq Moskva şəhərində bir neçə görüşlə yekunlaşır və məsələ məhəbbət məcəralarına qədər gedib çatmır, romantika yaşanmır. Ancaq qeyd etmək lazımdı ki, Bakı tanışlığına kimi tale onları bir neçə dəfə yaradıcılıq yollarında, o cümlədən müxtəlif konsert meydançalarında üz-üzmishmə gə. Lakin cütlük bu zaman kəsiyinə qədər bir-biri ilə kifayət edəcək qədər yaxından tanış deyildilər. Ötəri və ya yaradıcılıq tanışlığı 3 oktyabr 1972-ci ilə qədər davam edir. Həmin zaman “Böyük teatr”ın bir qrup artisti Bakıda keçirilməsi nəzərdə tutulan Rusiya mədəniyyəti və incəsənəti günlərində iştirak etmək üçün paytaxtımıza gəlirlər. Yevgeni Nesterenko, Nina Fomina, Yevgeni Raykov, Kirill Kondraşin, həmçinin, gənc Tamara Sinyavskaya da yer alırdı.

“Azərbaycanın görkəmli və tanınmış bəstəkarı, Müslümün babasının adını daşıyan filarmoniyada bizi bir-birimizə təqdim etdilər. Əgər səhv etmirəmsə bu, şair Robert Rojdestvenski və onun həyat yoldaşı Alla xanım idi. O, mənə əlini uzatdı və çox utancaq, küt nəzərlə baxaraq dedi:

Müslüm!

Bu, mənə gülməli gəldi, birincisi ona görə ki, biz artıq tanış idik. İkincisi, artıq onu tanıyırdılar, sadəcə olaraq tanımırdılar, təzim edirdilər, salamlaşırdılar və buna çox sevinirdilər…”, -deyərək, -Tamara xanım xatirələrini bölüşür.

1973-cü ilin yanvar ayının ortalarında Sinyavskayanın Milana təcrübə keçməyə getməsindən sonra Müslümün telefon zəngləri ara vermək bilmir və o, mütəmadi olaraq Tamara xanımla rabitə yaradır, ürək sözlərini bölüşür. Bu, barədə Tamara xanımın xatirələri çox maraqlı, həm də çox ürək açandı. O, deyir: “Maqomayev ozünəməxsus şəkildə məhəbbətini anlatmağa çalışırdı. Həmin məqam o, proiqrıvatelə zamana uyğun gələn melodiyanın valını qoyurdu. Ona həmin priyomla cavab verirdim. Mən də, fonetikamda olan vallardan birini proiqrivatelə qoyurdum…”.

Həmin zaman kəsiyi ərzində Tamara Sinyavskanın təcrübə müddəti bir il yarım davam edir. Bu, müddət ərzində Tamara ərindən boşanır, müstəqil və sərbəst xanım olur. Ancaq o, Müslüm Maqomayevlə nigah əlaqələrini rəsmiləşdirib qeydiyyatdan keçməyə tələsmir. Bu, o vaxta qədər davam edir ki, onların ümumi tanışlarından birinin səbr kasası tükənir və o, gənclərin pasportlarını alıb onları nigah şöbəsinə aparır. Elə həmin gün, paytaxt restoranlarından birində yüz nəfərin iştirakı ilə toy mərasimi təşkil olunur. Bundan başqa, bu xəbəri eşidən üç yüz adamdan çox kütlə restoranın ətrafına yığışır və çox mehribancasına Maqomayevdən sevimli mahnılarını istəyirlər. Belə bir gündə müğənni əzabkeşlərini, pərəstişkarlarını intizarda qoya bilməzdi. O, restoranın açıq pəncərəsindən onlar üçün yarım saat mahni ifa edir. Deyilənlərə rəğmən, bundan sonra Müslüm düz üç ay bronxitlə gəzir. Əlbəttə ki, şaxtalı yanvar ayı, açıq pəncərə, kəskin hava cərəyanı, bir qədər qəbul olunan alkoqolun təsiri bronxit üçün kifayət edərdi.

Səs-küylü Moskva qonaqlığından sonra cütlük toy səyahətinə çıxır və adaxlının vətəninə, Bakıya gəlirlər. Burda Tamaranı yalnız adi “gəlin” qiyafəsində yox, özü də bütün “Azərbaycanın gəlini” qiyafəsində qəbul edirlər. O zaman Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Birinci katibi Heydər Əliyev idi. Birinci katib təzə evlənənləri bağında qəbul edir və onların şərəfinə təntənəli ziyafət keçirir.

Həmin anları yaxşı xatırlayan Müslüm deyirdi: “Mənim yaxşı yadımdadı, Tamaranı birinci dəfə nə vaxt görmüşəm… Televizorda görmüşəm… Biz dostlarımızla axşım qonaqlı. Onu ekranda gördüm və həmən qonaqlıqda iştirak edənlərə dedim: bax bu, həqiqi motso-sopranodu! Ümumiyyətlə, mən qadın səsinin çox da böyük pərəstişkarı deyiləm. Çünki qadın nə vaxt ki, yuxarı nota qalıxır, çox təsadüf hallarda onu axıra kimi tamamlaya bilir…

T.Sinyavskaya ənənəvi böyük rus vokal məktəbinin N.A.Obuxova, M.P.Maksako və kimi məşhur mezzo-soprano səs sahiblərinin görkəmli nümayəndəsi və davamçısı idi.

Onun çox böyük diapazona, “məxməri” tembrə, bütün reqistrlərdə işləyən nəcib, qüvvətli, bərabər səsə malik olması mənə imkan verir ki, onu nadir, tayı-bərabəri olmayan, həqiqi rus kontraltosu hesab edim. Müğənninin yüksək ifaçılıq qabiliyyəti, yüksək musiqi mədəniyyəti, məharətli, mahiranə, virtuoz texnikası, parlaq səhnə manerası, temperamenti onun başqalarından olduqca kəskin formada seçilməsinə, həmçinin, fərqlənməsinə imkan verirdi. Tamara xanım “Çarın gəlini” operasında yaratdığı Lyubaşa obrazı müğənninin yaradıcılığının həqiqi zirvəsi hesab oluna bilər.

T.İ.Sinyavskaya 2005-ci ildən Moskva Dövlət Teatr İncəsənəti İnstitutunun vokal kafedrasının müdiri və professoru vəzifələrində fəaliyyət göstərmişdi. Bir çox orden və medallarla təltif olunan Tamara xanım ictimai və dövlət işlərindən də kənarda qalmırdı. O, 1984-cü ildə SSRİ Ali Sovetinin 11-ci çağırışının deputatı olmuşdu. Eyni zamanda, SSRİ, Rusiya və Azərbaycanın fəxri adları və ordenləri ilə təltif edilmişdi: Onun kolleksiyasında “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni (1971), Rusiyanın “Əməkdar artisti” (1973), “Xalq artisti” (1976), “Şərəf nişanı” ordeni (1980) , SSRİ “Xalq artisti” (1982), Azərbaycanın “Xalq artisti” (2002), Azərbaycanın “Şöhrət” ordeni (2003), “Vətən qarşısında xidmətlərinə görə” ordeni: IV dərəcə (2006) , Azərbaycanın “Dostluq” ordeni (2013) və s. təltiflər var idi.

Tamara xanım 1972-ci ildə BA Pokrovskinin rəhbərliyi altında Moskva Dövlət Akademik Kamera Musiqili teatrının iştirakı ilə R.K.Şedrinin “Yalnız məhəbbət deyil” əsərində Varvara Vasilyevanın partiyasını ifa etmişdi. Bundan sonra o, çoxlu xarici qastrol səfərlərində olmuş və “Varna yayı” musiqi festivalında iştirak etmişdi.

Tamara İlyiniçna Fransa, İtaliya, İspaniya, Belçika, Avstriya, İngiltərə, ABŞ və sair bir çox dünya ölkələrinin opera teatrlarının səhnələrində uğurla çıxış etmişdi. Xanım müğənni, həmçinin, konsert proqramları ilə Cənubi Koreya və Yaponiyada qastrol səfərlərində olmuşdu. Müğənninin repertuarına daxil olan partiyaların bir çoxu geniş şəkildə ilk dəfə xarici ölkələrin səhnələrində səslənirdi.

“Bir dəfə, belə bir hadisə baş verdi. Hansısa səfərdən geri, Moskvaya dönən Müslüm yolunu mənim yanımdan, Kazan şəhərindən salır. Onda, Tatarıstanda qastrolda idim. Kazan teatrının səhnəsində “Çarın gəlini” operasında Lyubaşanı oxuyurdum. Fasilədə tamaşaçılara təzim etmək üçün səhnəyə çıxdım. Bu, zaman Müslümün adından mənə çox böyük gül dəstəsi gətirdilər. Mən, bu gül çələnginin arxasında görünmürdüm… Nə vaxt ki, Müslüm lojada göründü, tamaşaçılar üçün opera öz əhəmiyyətini itirdi…, deyən, -Tamara xanım xatirələrini pərəstişkarları ilə bölüşmüşdü.

2010-cu ilin oktyabr ayının 25-də Moskvada, Müslüm Maqomayevin şərəfinə Vokalçıların Birinci Beynəlxalq müsabiqəsi keçirildi. Həmin müsabiqədə çıxış edən Tamara Sinyavskaya demişdi:

“Müslüm Maqomayev, həm opera, həm də estrada səhnəsində kral idi. Buna görə də müsabiqə çox gərgin olacaqdı, çünki, həm opera müğənnisi, həm müzikl və neapolitan mahnılarının ifaçısı, həm də estrada janrının mahir ustası kimi çox geniş diapazonlu səs imkanlarına malik olan musiqiçi tapmaq olduqca çətindi…”.

Mətbuat konfransında iştirak edən Müslüm Maqomayevin “Mədəni-Musiqi İrsi Fondu” nun təsisçisi, həmyerlimiz Araz Ağalarov isə fikrini qısa və yığcam ifadə edərək demişdi:

“Bu, bizim hamımız üçün və şəxsən mənim üçün böyük şərəf və xoşbəxtlikdi. Hesab edirəm ki, Müslüm Maqomayev üçün görülə biləcək ən böyük iş elə budu”.

Tamara İlyiniçnaya həsr olunan bu bölməni, Müslüm Maqomayevlə Tamara Sinyavskayanın birgə, duet şəklində ifa etdikləri məşhur və unudulmaz “Ey əziz anam, Azərbaycan” mahnısının Azərbaycan və Rus dillərindəki variantını misal gətirməklə tamamlairamaq istə:

Ey əziz anam, Azərbaycan!

Ey əziz anam, Azərbaycan,

Sənə bağlıyam, Azərbaycan.

Ömrümün mənasısan, Azərbaycan,

Qardaşlıq dünyasısan, Azərbaycan,

Anamın anasısan, Azərbaycan.

Ömrümün mənasısan, Azərbaycan,

Qardaşlıq dünyasısan, Azərbaycan,

Anamın anasısan, Azərbaycan.

Baharlı yurdum, Azərbaycan,

Çinarlı yurdum, Azərbaycan.

Sənsən eşqim, zəfərim, Azərbaycan,

Çağlayan Kür, Xəzərim, Azərbaycan,

Günəşli al səhərim, Azərbaycan,

Sənsən eşqim, zəfərim, Azərbaycan,

Çağlayan Kür, Xəzərim, Azərbaycan,

Günəşli al səhərim, Azərbaycan,

Ты меня зовешь, Азербайджан.

Ты во мне поешь, Азербайджан.

Как огни твои светлы, Азербайджан.

Как слова твои теплы, Азербайджан.

Ты звезда моей судьбы, Азербайджан.

Ты звезда моей судьбы, Азербайджан.

Ey əziz anam, Azərbaycan!

Bu mahnı, həmçinin, bu mahnının necə yaranması, o cümlədən mahnının bu iki görkəmli, təkrarolunmaz müğənnilər tərəfindən ifa olunması barədə sonrakı fəsillərdə daha geniş və müfəssəl söhbət açacam .

İKİNCİ

FƏSİL

AZƏRBAYCANDAN DÜNYAYA YAYILAN AVAZ...

       SSRİ Xalq artisti, bir çox beynəlxalq festivalların laueratı, opera və estrada müğənnisi, bəstəkar, pianoçu Müslüm Məhəmməd oğlu Maqomayev 17 avqust 1942-ci ildə Azərbaycanın paytaxtı qədim Bakı şəhərində, Azərbaycanın görkəmli bəstəkarı, Azərbaycan musiqisinin banilərindən biri, “Əməkdar incəsənət xadimi”, dirijor, pianoçu Əbdül-Müslüm Maqomayevin ailəsində dünyaya goz açmışdı.

       Körpənin ilk səsini, ilk qığıltısını, ilk həyəcanını, ilk naləsini eşidənlər ağıllarına, hətta belə, gətirə bilməzdilər ki, yenicə eşitdikləri bu, səs gələcəkdə dünyanın ən möhtəşəm konsert saraylarını, ən nüfuzlu səhnələrini, ən böyük idman meydançalarını öz avazı ilə ziynətləndirəcək, ağzınacan dolu dinləyici auditoriyasını məftun və heyranedici cazibəsi ilə ağuşuna alaraq əbədiyyət dünyasına səyahətə aparıb-gətirəcəkdi. Heç kəs deyə bilməzdi ki, yenicə doğulan körpə milyonlarla insanı mahnı və bəstələrinin həqiqi ovsununa, sehrinə salacaq, onları heyrətləndirəcəkdı.

       Azərbaycanın böyük bəstəkarı və dirijoru Əbdül-Müslüm Maqomayevin böyük oğlu Cəmaləddin 1910-cu, kiçik oğlu Məhəmməd isə 1916-ci ildə dünyaya göz aışdlar. Teatr işçiləri ailəsində doğulan kiçik Müslümün atası Məhəmməd teatr rəssamı, teatr tərtibatçısı, anası Ayşət xanım Əhməd qızı isə dramatik aktrisa idi.

       Ayşət xanımın rəfiqəsi Valentina Osipovna Müslümlə anası arasında mövcud olan ayrılığı xatirələrində qeyd edərkən reallığı əks etdirməyən bəzi yanlış məqamlara toxunmuşdu, səhvə yol vermişdi. Ancaq qətiyyətlə demək olar ki, bu yanlışlıqda Valentina Osipovnanın heç bir günahı, heç bir təqsiri yox idi, çünki bu, qeyri-müəyyən faktları rəfiqələrinə Ayşət xanım özü danışmışdı. Oh, ( Valentina Osipovna : -C.P.) isə sadəcə olaraq Ayşət xanımdan eşitdikləri təkrarlamaqla kifayətlənməli olmuşdu.

        “Onun danışığından, belə, aydın oldu ki, həlak olan həyat yoldaşının ailəsində Ayşət xanımı iki dəfə məzəmmət ediblər. Birinci dəfə o, Şərq adət-ənənəsinə zidd çıxaraq ailədə qalmayanda. İkinci dəfə isə Müslümü ana babasının və nənəsinin yanına aparanda. Ayşət xanımın dediklərinə görə Müslüm uşaqlıqda dələduz olub, az qalıb ki, pis uşaqlar ilə əlaqə qursun. Bu, hərəkəti ilə Ayşət xanım Müslümü pis vərdişlərdən və dələduzlardan xilas edibdi. Müslüm ailədən zorla ayrılıb və kiçik yaşlarında əzab, əziyyət və iztirablar çəkibdi”, -deyərək, -Valentina Osipovna fikirini tamamlamışdı.

       Müslüm Maqomayevin yazdığı “Melodiya mənim məhəbbətimdi” xatirələr kitabını, həmçinin, müğənninin müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif mətbuat orqanlarına verdiyi çoxsaylı müsahibələri bir neçə dəfə, təkrar-təkrar oxuduqdan sonra belə qərara gəldim ki, Ayşət xanımın Müslümün uşaqlıq illəri, onun pis uşaqlara qoşulması, dələduzluq etməsi və əzab-əziyyət çəkməsi ilə bağlı söylədiyi fikirlər heç bir məntiqə əsaslanmır və tamamilə səhvdir. Məhz, bu, nöqteyi-nəzərdən çıxış edərək Müslüm haqqında deyilənlərlə razılaşmaq imkanım xaricindədir. Əgər, xatırlayırsınızsa yuxarıda Ayşət xanımla bağlı olan bölmədə, bilərəkdən Müslümün anasını müzakirə və mühakimə obyektinə çevirməkdən yan keçdim və qeyd etdim ki, yeri gəldikcə bu məsələyə bir daha qayıdacam. Düşünürəm ki, bu məqamda problemi kənara qoymaq qətiyyən real görünmür, çünki Valentina Osipovnanın Ayşət xanıma istinadən söylədiyi fikirlərin arxasında yalnız uşaq Müslüm, onun ailəsi-əmisi Cəmaləddin və onun həyat yoldaşı Mariya İvanovna, sözsüz ki, nənəsi Baydagül xanmı qınaq hədəfinə çevirmək məqsədi diqqət mərkəzinə gətirilmir. Burda, həm də bizim gözəl Bakı şəhəri, azərbaycanlı uşaqlar, həmçinin, həmin məhəllədə yaşayanların əxlaqı, nizam-intizamı, milli adət-ənənələr qınaq predmetinə çevrilir.

       Tam əminliklə deyə bilərəm ki, Müslümün uşaqlıq illərinə bu cür yanaşan Ayşət xanım yalnız özünü müdafiə etmək, özünə bəraət qazanmaq prinsipini qarşısına əsas məqsəd olaraq qoymuş və sözsüz ki, nisbətən də olsa rəfiqələrini buna inandırmağa nail olmuşdu, ən azından, mən bu cür düşünürəm. Çünki həmin zaman kəsiyində Ayşət xanımın rəfiqələri Bakıda cərəyan edən ictimai-siyasi proseslər, Müslümün ailəsi və azərbaycanlı uşaqların mövcud durumları haqqında məlumatlı deyildilər. Məhz, buna görə də, onların Ayşət xanımın bu çəfəngiyyatına inanmaqdan başqa ayrı çarələri qalmırdı. Əgər gətirilən bəhanələri əsaslar üzərində analitik təhlil etmiş olsam aşağıdakı nəticəni əldə edə bilərəm:

       1.Müslüm Maqomayev həyət dostları haqqında heç vaxt mənfi fikirdə olmayıbdı, əksinə, müğənni onlar haqqında daima xoş düşüncələr səsləndirib , hətta, böyüyüb boya-başa çatdıqdan sonra imkan daxilində onlarla əlaqə saxlayıb, görüşüb və dostluğunu davam etdiribdi. Ayşət xanım bəzi müsahibələrində əvvəl didiklərini unudaraq oğlunun həyət yoldaşları, yaşadığı məhəl müxtəlif mənfi, qeyri-real fikirlər Əgər onun (Ayşət xanımın: -C.P.) dedikləri, -doğru olsaydı, Müslümün dostları və məhəllə yoldaşları: P. Bülbüloğlu, A.Babel, İ.Kozlovski, İ.Aktyamov, V.Vasilyev və başqaları pis yola gedərdilər;

       2.Müslümün dediklərindən aydın görünür ki, onun ev “İvan Qroznu”su hesab etdiyi Camal əmisi və onun savadlı, diqqətçil həyat yoldaşı, Mariya İvanovna Ayşət xanımdan fərqli olaraq heç vaxt Müslümün pis uşaqlarla əlaqədə olmasına imkan verməzdilər. Ümumiyyətlə, bu, qayğıkeş və tələbkar insanlar çoxsaylı fikirlərində bir dəfə də olsun Müslümün pis uşaqlara qoşulduğunu dillərinə gətirməmişdilər. O ki, qaldı kiçik Müslümün əzab-əziyyət içində böyüməsinə, bu, fikir tamamilə və kökündən yanlışdı. Həmin dövrdə, yüksək vəzifədə çalışan Cəmaləddin Maqomayev, uşağa ən yaxın və doğma olan Baydagül xanım və istiqanlı Mariya İvanovna buna yol verə bilməzdilər. Çox illər keçdikdən sonra Müslümün nənəsi Baydagül xanımı xatırlaması, qiyabi və gec də olsa ondan üzr istəməsi, Mura xalanı (Maria İvanovnanı: -C.P.) xoş təəssüratlarla yad etməsi Müslümün isti və doğma əllərdə olmasından, o cümlədən böyük diqqət və qayğı ilə əhatə olunmasından xəbər verən fakt kimi qəbul olunmalıdı ;

       3.Ayşət xanım kiçik Müslümü ata ailəsindən ayıranda onun cəmi üç yaşı var idi. Üç yaşında uşaq heç vaxt küçədə tənha qala, pis vərdişlərlə məşğul ola və dələduzlara qoşula bilməzdi. Cəfəngiyyat… Mənasız bir fikir… Elə deyilmi? Axı üç yaşında uşaq pisin və ya yaxşının nə olduğunu tam mənada anlamadığı bir halda necə bu cür işlərə qurşana bilərdi? Sadəcə olaraq bunların hamısı bəhanədən başqa ayrı cür başa düşülməməlidi;

        “Bağışla məni nənə. İndi mən başa düşürəm ki, uşaqlıq illəri hara gedir, həmçinin, anlayıram ki, biz uşaqlıqda kimi sevmirik, kim ki, bizə diqqətini, qayğısını və xoş sözlərini əsirgəmir, biz onlara ərköyün münasibət göstəririk, o isə həmişəlik və birdəfəlik səma və dəniz kimi hara isə axıb gedir…”, -deyərək, -Müslüm xatırlayırdı.

       4.Hormətli oxucular! Bu, monoqrafiyanı mütaliə edərkən Müslümün dostları haqqında daha dürüst və daha ətraflı informasiya alacaqsınız və bir daha əmin olacaqsınız ki, Bakının bu gözəl məhəlləsində, Müslümlə birlikdə böyüyən uşaqların hamısı zaman keçdikcə ali təhsil almış, istedadlı, qabiliyyətli, tərbiyəli insanlar olaraq cəmiyyətə inteqrasiya olmuş, həyatda layiqli mövqe tutmuş, birsözlə, özlərini təsdiqləmişdilər.

       Müslümün uşaqlıq dövrü, əsasən də, anası Ayşət xanımın yanında yaşadığı dövr bir o qədər yaxşı, keşməkeşli, ürəkaçan olmamışdı. Müslüm atasını xatırlamırdı və xatırlaya da bilməzdi, çünki onun atası Müslümün üç yaşı tamam olmayanda alman faşistləri ilə Berlin ətrafında gedən qızğın döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olmuşdu. Muslum atasını lap körpə olanda görmüşdü. Bu, isə ona atası haqqında nə isə bir fikir deməyə imkan verə bilməzdi.

       Məhəmmədin ölümündən dərhal sonra Ayşət xanımın təhsil dalınca getməsini, doğma, körpə balasını qayğısız qoymasını və ikinci dəfə ailə həyatı qurmasını yüksələn xətt üzrə araşdırası olsam hamıya yaxşı məlum olan bir təmayülün “şəxsi marağın” şahidi olaram. Baxmayaraq ki, Müslüm anasını ikinci dəfə ailə həyatı qurmaqda günahlandır mırdı. Ancaq Ayşət xanım bu cür qınağa, bəlkə də, bundan artığına çox layiq idi. Əlbəttə, bu, mənim subyektiv fikirim kimi başa düşülməlidi…

       Həmin vaxt balaca Müslüm əmisi Camalın və nənəsi Baydagül xanımın himayəsi al tında xoşbəxt yaşayırdı, özü də çox xoşbəxt yaşayırdı. Sual oluna bilər ki, valideyin qay ğısı və diqqəti olmadan xoşbəxt yaşamaq olarmı? Əlbəttə, bu, suala birmənalı cavab vermək çox çətindi. Amma mövcud vəziyyəti nəzərə alaraq tam əminliklə demək olar ki, diqqətsiz, kimsəsiz, tənha, ehtiyac içində yaşamaqla müqayisədə, bu cür həyat xoşbəxt bil hesab ol. Təmiz və səliqəli geyinmək, vaxtlı-vaxtında qidalanmaq, isti və bəyaz yorğan-döşəkdə yatmaq, məktəbli ləvzimatları və kitablarla təmin olunmaq, ən yaxşı şə hər məktəblərindən birində təhsil almaq və s. söylədiyim fikirlərin təsdiqi və bariz nümunəsi kimi qəbul oluna bilər.

       Müslümün böyüməsi, təlim-tərbiyəsi və əxlaqı ilə konkret olaraq əmisi Cəmaləddin və həyat yoldaşı Mariya İvanovna məşğul olurdular. Onların diqqəti, ayıq-sayıq iti nəzarəti altında kiçik Müslüm yaxşı əxlaq görmüş, tərbiyə və savad almışdı. Burda heç bir vacib amil nəzər diqqətdən kənarda qalmamalıdı. Bu, Müslümün Azərbaycanda, daha doğrusu, Bakıda böyüməsi idi. Sözsüz ki, Ayşət xanımın yaşadığı Çimkənd, Vışniy Volo çok, Barnaul kimi əyalət şəhərləri siyasi və mədəni mərkəz hesab olunan paytaxt Bakı ilə müqayisədə rəqabətə girə bilməzdi.

       Müslüm deyirdi: “Nizam-intizam bizim ailədə çox ciddi şəkildə qorunub saxlanırdı. Əmim özünə inanan kommunistlərdən idi. Onu ələ almaq, aldatmaq mümkün deyildi. Həmin zaman məni tərbiyə edən şəxs yüksək dövlət vəzifəsi tuturdu… Kifayət qədər oyuncaqlarım var idi. Təhsil almağım və musiqi ilə məşğul olmağım üçün münbit şərait yaradılmışdı. Yaxşı yadımdadı, nə vaxt ki, Mariya xaladan yalvararaq pul istəyirdimsə o, etiraz edirdi və deyirdi:

       Böyüyüb özün pul qazanarsan, onda başa düşərsən ki, pulu necə qazanırlar.”

       Bu cür, etirafların qarşısında Ayşət xanımın söylədiklərinə inanmaq gülünc, bəlkə də, “Məlikməmməd” nağılı qədər müəmmalı və möcüzəli g örünə. Sadəcə olaraq be lə məntiqsiz fikirlərin arxasında Ayşət xanımın diqqəti özündən kənarlaşdırmaq, özünü doğrultmaq, səhvlərini ört-basdır etmək, bir sözlə , əməllərini gizlətmək və s. niyyətlər dayanırdı.

       Müslümün anasından küsməsi və inciməsinin, həmçinin, uzun müddət onunla əlaqə, ünsiyyət qurmamasının bünövrəsində, məhz Ayşət xanımın soyuq, laqeyid, məsuliyyətsiz hərəkətləri və doğma övladına qarşı qayğısız münasibətdə olması dayanırdi. Bu, de facto belə idi.

       Həmin dövrdə, Müslümün həmyaşıdları uşaqlar üçün qalaydan hazırlanan balaca maşın və oyuncaqlarla oynayırdılar, Müslüm isə babasından miras qalan püpitrin üzərinə notları qoyub əlinə qələm alaraq təsəvvüründə canlandırdığı orkestrə dirijorluq edirdi. O, əvvəlcə skripkada ifa etməyə cəhd gostərmişdi. Müslüm də, başqa uşaqlar kimi hər şeyi öyrənməyi çox sevirdi, hər şeyə maraq və diqqət yetirirdi: mexaniki oyuncaqların necə düzəlməsi, onların iş prinsipi, ümumiyyətlə, bütün bunları öyrənmək üçün onları sökür, yığır, hərdən də sındırırdı. Bu, “texniki yaradıcılıq” Müslümü bütün həyatı boyu tərk etməmiş, hətta, yetkin yaşlarında onu məşğul etmişdi. Müğənni hər zaman kefini açmath və başını qatmama, birsözlə, məşğul olmath məqsədilə müasir elektron “oyuncaqlarla” məşğlus vene printinə həminll Hətta, son illər doğmaları, yaxınları, əzizləri onun kompüterdə oynadığını görəndə deyirdilər: