Kitabı oxu: «Azadlığa uçan türk», səhifə 3

Eyni şəkildə Qurbağanın tərəfini saxlayanlar və hər hansı bir hərəkətinə görəsə:

– Əhsən, Qurbağa, əhsən – deyə qışqıranlar vardı.

– Mən güləş başlayanda qardaşımın dediyini elədim, qəflətən hücum eləyib Qurbağanın ayaqlarından yapşmaq istədim, ancaq müvəffəq olmadım. Qurbağa həm ayaqlarını xilas etdi, həm də boynumu qoltuğunun altına alıb elə sıxdı ki, gözlərim qaraldı. Ağrıda qışqırmaq istəyirdim, amma utandığımdan səsim çıxmırdı. Uşaqların səsi mənə bir uğultu kimi gəlirdi. Uşaqların bir qismi yenə də:

– Gə, Qurbağa, bitir Məmmədin işini – deyir, bir qismi isə, xüsusilə qardaşım:

– Badalaq vur, badalaq vur, yıx Qurbağanı – deyə gur səslə bağıraraq mənə ilham verməyə çalışırdı. Heç bilmirəm necə oldu, boynumu Qurbağanın qoltuğundan çıxarar-çıxarmaz ayaqlarında elə yapışdım ki, bir anda küt deyə arxasıüstə yerə yıxıldı. Tərslikdən başı daşa dəyib yarıldı. Elə həmin anda da qiyamət qopdu. Qurbağanın cır səsinə oturduğu yerdən qalxa bilməyən və məhəllədəki qadınların “yorğun inək” deyə çağırdıqları Haykanuş ildırım kimi cumub gəldi. Oğlunu qan içində görüncə fəryad qopardı:

– Vay, zavallı balam, vay, canım oğul, vay. Kim səni bu kökə saldı?

– Haykanuşun böyük oğlu Vartan məni anasına göstərər-göstərməz Haykanuş üzümə elə bir yumruq ilişdirdi ki, gözlərim qaraldı, yerə dəydim. Əsil qiyamət də bundan sonra başladı. Qardaşımın köməyilə yerdən qalxarkən məhəllə uşaqlarının əllərinə keçən daşla, ordan-burdan tapdıqları zopalarla bir-birinə hücum etdiklərini gördüm. Bir neçə dəqiqənin içində evimizin qabağı ata-analarla doldu. Uşaqları çöldə oynayan analar küçələrə töküldülər. başı yaralanan, ağzı-burnu qan içində olan, döyüldüyü üçün ağlayan uşaqların hay-küyü, bir-birinin saçını yolan arvadların çığır-bağırı həm iyrənc, həm də qorxunc bir mənzərə yaratmışdı. Nəhayət, küçədən keçən səs-küyə özünü küçəyə atan yekə-yekə kişilərin araya girməsilə məhəlləmizdəki dava-dalaş sakitləşdi. Haykanuş uşaqlarını quzu sürüsü kimi qabağına qatıb evinə doğru gedərkən acıqla dediyi sözləri eşitdim:

– Sizə neçə dəfə demişəm ki, qaçaq İbrahimin balaları ilə oynamayın. Onun uşaqları da ataları kimi quldurdur.

Bu vaxt camaatın arasından anamın ipək kimi yumşaq, lakin qarşısındakını o dəqiqə susduran gur səsini eşitdim:

– Ey, keçə arvadı, ağzının sözünü bil, İbrahimin adını ağzına alma. Yadından çıxarma ki, uşaqları dünyaya gələndən onun süfrəsindən dolanıb.

– Haykanuş bir kəlmə belə cavab verməyib uşaqları ilə birlikdə tələsik özünü həyətlərinə saldı.

– Döyüşdə başım üç yerdən yarılmışdı. Üz-gözüm qan içində idi, amma atamın tez-tez dediyi “kişi ağlamaz” sözlərini xatırlayıb ağlamırdım. Anam bu halımı görəndə:

– Vay, vay, ay bala, bu nə haldır? – deyib məni bağrına basdı.

– Cəmil, – deyə qardaşıı çağırdı.

Cəmil qaça-qaça bizə yaxınlaşdı. Anam ondan soruşdu:

– Hardaydın, oğlum? Nə üçün qardaşına göz-qulaq olmadın? Yenə niyə dalaşmısınız?

Cəmil:

– Ana, vallah biz başlamadıq davanı. Məhəllə uşaqları ilə güləşirdik, Haykanuşun oğlu Qurbağanın təsadüfən başı daşa dəyib yarıldı. Onun səsinə Haykanuş gəldi. Məmmədlə güləşdiyini eşidəndə ona elə bir yumruq ilişdirdi ki, qardaşım yıxıldı. Dava da bax bundan sonra başladı.

Anam məni qucağına alıb qardaşıma tərəf döndü.

– Yeri get evə. Bir daha küçəyə çıxdı yoxdur. Başa düşdünüzmü? – dedi.

– Cəmil etiraz etdi:

– Ana, axı bizim heç br günahımız yoxdur.

– Yeri get, dedim, artıq danışma.

Evə gələndə anam başımın yarılan yerlərinin ətrafındakı tükləri qayçı ilə götürdü. Spirtlə siləndən sonra qardaşımın divarların deşiyindən yığdığı hörümçək torlarını yaranın üstünə qoyub başımı sarıdı. Anam bütün bunları edərkən qardaşım da Haykanuşdan intiqam almaq üçün onun acığına dalaşanda uşaqlarından üçünün başını yardığını, qızlarından birinin üzünü tikanla yırtdığını qürurla anama danışırdı.

Anam ona acıqlandı:

– Çox da dil-dil ötüb durma qarşımda. Bəs qardaşın ölsəydi, onda necə olacaqdı?

Anamın danlağına baxmayaraq Cəmil elə ocaq idi ki, heç bir yara almamışdı.

Mən həm həsəd, həm də fəxrlə Cəmilə baxdım. Mən də onun kimi olmaq istəyirdim.

– Ana, neçə yaşımız var?

Bu sualı bir gün Cəmil anama verdi. Böyük bir vaveyla ilə qurtaran güləş səhnəsində on beş-on altı gün keçməsinə baxmayaraq başımın yarası hələ də sağalmamışdı. Atam evə gəlmədiyindən anam qonşumuz Hacı Əhmədin oğlu Mirzə bəyi çağırdı. Həkimin verdiyi məlhəmi anam hər gün yarama sürtürdü. Bu müddətdə istər qonşu və istərsə də anamı yaxından tanıyan qadınlar mənə dəyməyə gəlirdi. Nənəmin gəlişi ilə sönməkdə olan dava-dalaş yenidən qızışmaq üçün kifayət idi. Haykanuşun “qaçaq İbrahimin balaları da ataları kimi quldurdur” sözündən hədsiz dərəcədə əsəbiləşən nənəm evdən elə çıxdı ki, nəfəsini bir də Haykanuşun həyətində aldı. Bir az sonra isə Haykanuşun saçlarından tutaraq sürükləyə-sürükləyə həyət qapımızdan içəri girdi. Arvada bir neçə yumruq ilişdirəndən sonra:

– Ay erməni zibili, ay bazar arvadı, nə cəsarətlə sən kürəkənimin adını ağzını adına alırsan? Sən qaçaq İbrahimin kim olduğunu bilirsən? bir de görüm, səni bu evdə kim gəlin eləyib? ərin dəyyus Mkrtıç bunları sənə deməyibmi? Nənəm bunları deyə-deyə həm də Haykanuşu var gücü ilə yumruqlayırdı. Elə bu vaxt Mkrtıç təngnəfəs halda özünü həyətə saldı. Qaça-qaça nənəmə yaxınlaşıb yazıq səslə ona yalvarmağa başladı.

– Çox xahiş edirəm, Məşədi Sara bacı hadisəni eşidəndə inanın ki, çox pis oldum. Sizdən və qızınızdan üzr istəmək üçün gələcəkdim, ancaq inanın ki, çox pis oldum. Sizdən və qızınızdan üzr istəmək üçün gələcəkdim, ancaq inanın ki, cəsarət edib gələ bilmədim. Biz ailəliklə həyatımız üçün sizə borcluyuq. Övladlarımızın hamısını yolunuzda qurban kəssəm belə yenə də yaxşılığınızdan çıxa bilmərəm. Çox rica edirəm, arvadımın yekəbaşlığını bağışlayasınız.

Anamın dediyinə görə Mkrıtıçın nəmli gözləri nənəmin mərhəmət hisslərini elə titrətdi ki, bir az əvvəl hidətindən köpüb-daşa nənəm o qədər keçməmiş şəfqətli baxışlarla Haykanuşun günahından keçdi.

Atam həmişə deyərdi: “ermənilər onlara necə acımağın yolunu çox yaxşı bilirlər, amma onlara inanmayın, çünki ermənilərin yalvarmağı əsla ürəkdən deyil”.

Anamı görməyə gələn rəfiqələri bizim yaşımızı soruşanda anamın verdiyi cavab beynimizdə heç çıxmırdı.

Yenə bir gün anamla baş-başa qalmışdıq. Kiçik qardaşım Habil beşiyində mışıl-mışıl yatırdı. Anam bizə nağıl danışırdı. Arada Cəmil:

– Ana, icazə ver, səndən bir şey soruşum – dedi.

– Buyur.

– Amma xahiş edirəm, həmişəki cavabı verməyəcəm, çünki yoldaşlarımızdan utanıram.

– Yenə də yaşınızı soruşacaqsınız məndən? Bəli, ana, – deyə qardaşım cavab verdi.

– Mən nə bilim neçə yaşındasınız, ay bala, Molla Əhməd sənin bir, Məmmədin isə üç qurban bayramından sonra məktəbə gedəcəyinizi söyləmişdi atanıza.

– Yaxşı, bəs atam nə deyirdi mollabın sözlərinə:

– Nə deyəcək atanız. Atanız onun sözlərinə elə gülərdi.

– Yaxşı, bəs molla Əhməd haradan bilir bizim yaşımızı?

– Necə hardan bilir? Sənin, Məmmədin və Habilin doğum gününü molla Əhməd öz əli ilə yazmışdı. Allahın kitabının arxasına.

– Ana, bəs Allahın kitabı haradadır?

– Anam böyük otağımızı divarında kərpiclə hörülmüş, olduqca yüksək rəfi göstərərək dedi:

– Baxın, Allahın kitabı oradakı kiçik sandığın içindədir. Anamın göstərdiyi rəfdəki sandıq nədənsə indiyə kimi heç diqqətimizi cəlb etməmişdi. Sandıq par-par yanırdı.

– Ana, sandıq qızıldan düzəldilib? – deyə qardaşım soruşdu.

– Əlbəttə, oğlum, Allahın kitabı qzıl sandıqda deyil, bəs harada saxlana bilər? atanız o sandıqı yalnız Allahın kitabını qoymaq üçün düzəltdirib.

– Ana, sandıq qıfıllıdır?

– Hə, qıfıllıdır.

– Bəs açarı hardadır?

– Sandığın qızıl açarı qızıl zəncirlə qulpuna bağlanıb. Deyəsən anamın sözləri Cəmilin xoşuna gəlmişdi. Onun gözləri parıldayır, xəfif-xəfif gülümsəyirdi.

– Ana, elə isəicazə ver indi biz Məmmədlə gedib bağçadakı nərdivanı gətirək. Allahın kitabını götürüb birlikdə molla Əhmədin yanına gedək. O da yaşımızı Allahın kitabının harasına yazmışsa, oxuyub söyləsin. Bundan sonra iz də yaşımızı bilmədiyimiz üçün yoldaşlarımızın yanında utanmayaq.

Anam məhəbət dolu bir səslə:

– Qulaq as, bala, balaca uşaqlar Allahın kitabına əl vura bilməz. Qoy atanız gəlsin, ona deyək. O istər özü baxar, istər molla Əhmədin yanına aparar, siz dəyaşınızı öyrənərsiniz – dedi.

Qardaşım heç cür razılaşmaq istəmirdi:

– Eee, ay ana, mən indi öyrənmək istəyirəm yaşımızı. Qonşunun qızı Leyla ilə nərdivanı gətirəcəyəm. – dedikdə anam hiddətlə:

– Bax, eləməyəsən ha. Allahın kitabına uşaqların əl vurması günahdır dedim sənə. atanız xəbər tutsa hamımızı öldürər.

– Atam haradan xəbər tutacaq ki, ana? Yaşımızı biləndən sonra Allahın kitabını da qoyacağıq yerinə.

– Yox, – deyə anam qəti etiraz etdi. Nə belə bir şeyə icazə verə bilərəm, nə də atanıza yalan deyib günaha batmanıza razı olmaram. Yalan söyləməyin özü də Allahın hüzürunda günahdır.

– Nədənsə həmin gün Cəmil elə hey anamla söz güləşdirməyə çalışırdı. Yaşımızı mütləq bu gün öyrənəcəyin söyləyib əl çəkməyəndə anam həddindən artıq əsəbiləşib onun üzünə elə bir sillə vurdu ki, qardaşım bir an nıə baş verdiyini anlamadı. Anamın qəfil hərəkətindən özünü itirən Cəmil bir kəlmə belə demədən qaçıb çölə çıxdı. Anamın Allahın kitabına nə qədər hörmət etdiyi həmin gün bir daha bizə aydın oldu.

Ağzından alov püskürən Yeddibaşlı canavarlar

Başımdakı yaralar artıq tamam sağalmışdı, ancaq anam hələ də küçəyə çıxmağımıza icazə vermirdi. Bu isə Cəmili o qədər darıxdırmışdı ki, tez-tez müxtəlif bəhanələrlə məni gizlicə şapalaqlayırdı. Əlbəttə, şapalaq yediyimi anama deyə bilmirdim, çünki qardaşımı həm çox sevir, həm də ondan çəkinirdim.

Gecələr anam bizə insanları müdafiə edən mərd və təmizürəkli şahzadələrlə, gözəl niyyətli, xoxasiyyətli şahzadə qızlar haqqında nağıllar danışardı. Ancaq nədənsə fikir çəkdiyi bəzi gecələrdə anam bizə ağızdan alov püskürən yeddibaşlı canavarlardan, onların xoşbəxt yaşayan adamların yurd-yuvasına hücum etmələrindən, onlarla döyüşənlərin burun-qulağını qoparıb, tez ölsünlər deyə iti dişləri ilə boğazlarını gəmirdiklərindən danışırdı. Anam deyərdi:

– Bu canavarlar elə vəhşi və insanlara zülm etməyi elə xoşlayan idilər ki, parçaladıqları adamların gözlərini çıxarıb ipə keçirərə və bir-birinə göstərib: “inanmırsan gəl özün ipdəki gözləri say, gör ki, mən səndən çox adam parçalamışam” – deyər, bu vəhşilikləri ilə hələ bir öyünərdilər də. Yeddibaşlı canavarlar acıyanda körpə uşaqları iti dişlərilə çeynəyib ləzzətlə yeyər, qarınları doyandan sonra isə nəşələnmək üçün kiçik yaşlı, yeniyetmə qızları çılpaq soyundurub bir-birinin qucağına atar, qızlar qorxub dəhşət içində qışqırdıqda isə yeddibaşlı canavarlar aldıqları zövqdən dəlicəsinə qəhqəhə çəkib gülərdilər.

Bir dəfə anam nağıl danışarkən qorxudan necə hıçqıra-hıçqıra ağladığım yadımdadır. Ancaq anamın şəfqət və məhəbbətlə dolu səsi məni ürəkləndirdi. Anam dedi:

– Qorxmayın, balalarım, insanlar arasınd elə igidlər var ki, bu yeddibaşlı canavarlar onları görəndə tir-tir əsir.

Qardaşım həyəcan dolu səslə soruşdu:

– Ana, yeddibaşlı canavarlar nə üçün onları görəndə titrəyirdi.

Anam:

– Çünki bu qəhrəmanların qolu elə güclü, qılıncları elə kəskin imiş ki, bir dəfə vurmaqla yeddibaşlı canavarın başını yeddi yerə bölərlərmiş. Fəqət bu qəhrəmanlar sürü ilə gələn yeddibaşlı canavarlarla tək-tək vuruşduqlarından həmişə məğlub olarmışlar. Amma bir gün heç bilirsiz nə olur, balalarım? Qardaşımın həyəcanlı qışqırığı qulaqlarımı cingildətdi:

– Ana, tez danış da, nə olur, nə olur axı?

Anam davam etdi:

– Bir gün qəhrəmanlar bir yerə toplaşıb birlik yaradırlar. Yurd-yuvamıza basqın edən, ocaqlarımızı söndürən, xalqa zülm edən və uşaqlarımızı iti dişlərilə parçalayan yeddibaşlı canavarları yox etmək qərarına gəlirlər. şir kimi caavarlara hücum edib qırx gün-qırx gecə vuruşurlar. Nəhayət, yer üzündə bir dənə olsun belə canavar qalmır. Ondan sonra yer üzünün bütün adamları qırx gün-qırx gecə toy-bayram edib, yeyib-içib əylənir, ömürlərinin axırına kimi xoşbəxt həyat sürürlər.

Nağıl bitəndə qardaşımla birlikdə sevindiyimizdən necə qışqırdığımız indiki kimi yadımdadır. Anam saçlarımı oxşayaraq gözlərimin içinə baxıb:

– Canım-ciyərim, balam, Allah özü o günü mənə də göstərsin, – deyərək gül rəngli yanaqlarına süzülə bir neçə damla gözyaşını gül rəngli örpəyi ilə sildi.

Cəmil anamdan nə üçün ağladığını soruşdu. Anam heç bir cavab verməyib, yalnız başını tərpətdi.

Düşmən və barbar sözündən qorxunc bir canavardan qorxan kimi qorxurdum.

Anamın küçəyə çıxmağımızı qadağan etməsi hələ də davam edirdi. Bağçamızdakı çeşmənin buz kimi suyu ilə yuyunduqdan sonra axundların, din xadimlərinin öyrətdiyi kəlmələri ağır-ağır təkrar edərək başa salan anamı diqqətlə dinləyirdik. Doğrusunu deyim ki, anamın dediklərindən çoxunu başa düşmürdüm, lakin onun tez-tez təkrarladığı “düşmənimiz Leninin soyğunçu əsgərləri vəhşi və barbardır” sözlərini əzbərləmişdim. Yaxşıca əzbərləməyimə baxmayaraq nə düşmən, nə də barbar sözünün mənasını anlamırdım. Ancaq anamın söylədikləri kiki beynimə elə yerləşmişdi ki,hər dəfə bu sözlər yadıma düşəndə gözümün qabağında yeddibaşlı canavarlar peyda olurdu. Ona görə də “düşmən” və “barbar” sözlərindən qorxunc bir canavardan qorxduğum kimi qorxurdum.

Hərdən düşünürəm ki, nə qədər acı, nə qədər qəmli və qorxunc taleyim varmış mənim. Hələ kiçik yaşlarımdan hər cür dəhşəti göüb yaşadım və düşmənimin kim olduğunu ağlım kəsəndən sonra yox, elə kiçik yaşlarımdan öyrəndim.

Bəli, dostlar, Leninin əsgərlərini yeddibaşlı canavarlara bənzətməkdə nə qədər haqlı imişəm. Çünki bu əsgərlər milyonlarla ailənin ocağını söndürdü, evini-eşiyini yxıb-yandırdı, yağmaladı və talan etdi. Gözlərim qarşısında minlərlə adamın burun-qulağını, dilini kəsdilər. yenə gözlərim qarşısında acı fəryadı göylərə dirənən neçə-neçə adamın sivri qəmələrlə bir neçə saniyədə gözləri çıxarıldı. Körpə uşaqlar, hamilə qadınlar gözlərim önündə dəlik-deşik edildi. Yeniyetmə qızlar çılpaq soyundurulub camaatın gözü qabağında iyrənc, şəhvətli istəklərə qurban verildi. Onların bu iyrənc hərəkətlərinə qarşı çıxan anaların körpələrini süngüyə taxıb göydə fırladarkən, həm də “ura” deyə qışqıraraq qələbələrini qeyd etdilər. Lap anamın danışdığı yeddibaşlı canavarlar kimi.

Leninin əsgərləri ilə təmiz niyyətli azad insanlar arasındakı mübarizə tam şiddəti ilə davam etdi. Güclü və könüllü qəhrəmanların ürəkaçan azadlıq çağırışları artdıqca zalımların da zülmü ərşə dayanırdı.

– Tez olun, nə durmusunuz, atəş açın. Kim sağ qalsa, azadlığa qovuşacaq, – deyərəl or etdikləri insanları bir-birinə qırdıran Leninin yeddibaşlı canavarları özlərini min il əvvəl yaşamış Neronun manejindəki kimi hiss edərək əylənirdilər. Ətrafdakıların bəzisi lənət yağdırır, bəzisi də tir-tir əsirdi. Bəli, bütün bunları mən öz gözərimlə görmüşəm. Bir sözlə, həyatım qorxu üzərində bina edildi. Qorxu ilə doğuldum, qorxu ilə yaşadım və yenə də qorxu ilə böyüyüb özümə həyatda yaşamaq üçün zəmin hazırladım. Bu zəmin mənə yeddibaşlı canavarların zülmündən qurtarmaq üçün imkan verdi. Bu gün yazdığım “Tarixdə azadlığa uçan ilk insan” romanını azad insanlıq dünyasına təqdim etmək imkanını mənə verdiyi üçün yaradanıma min dəfə şükr edirəm. Bu əsərimdə söylədiyim həqiqətləri, inanın ki, indiyə qədər əlkə də heç kəs qorxusundan söyləyə bilməmişdir.

Qardaşım hıçqıra-hıçqıra ağlayır və “ana, atamız kimdir?” – deyə soruşur.

Yenə bir gün səhər yerimizdə qalxıb həmişəki kimi bağçamızda şır-şır axan çeşmənin buz kimi suyu ilə yuyunmuşduq. Kiçik qardaşım Habil hələ də yatırdı. Anamın qabağımıza qoyduğu qynar südü Gəncənin çiçək ətirli balı və camış qaymağı ilə içib, qarnımızı möhkəmcə doydurandan sonra anam dedi:

– Bu gün cümə günüdür. Küçəyə çıxmağınızı qadağan etdiyim vaxt bitdi. Bu gün çıxıb uşaqlarla oynaya bilərsiniz, ancaq bir də dəcəllik edib dalaşsanız, daha atanız gələnə qəədr siz heç yerə buraxmayacağam, hələ üstəlik bütün etdiklərinizi də ona xəbər verəcəyəm. Başa düşdünüzmü?

– Başa düşdük, anacan, ancaq sən də bu gün müqəddəs cümə günü olduğu üçün bizə acıqlanmayacağınıza söz versən, bir şey deyəcəyəm – Cəmil ağlamsınaraq dedi.

Anam xəfif təbəssümlə:

– Yaxşı, de görüm, yoxsa köhnə dalaşmalarından, uşaqları necə döydüyündən danışacaqsan? – dedi.

– Hə, keçmiş bir davadan danışacağam. Ancaq bu dava mənim ürəyimi elə yaralamışdı ki, ana, neçə gün gözümə yuxu getmədi. Gecələr yatağımda səssiz-səssiz ağlayırdım. Üstümüzə hirslənib, acıqlanacağından qorxduğum üçün bu vaxta qədər sənə deməmişəm, amma indi hirslənməyəcəyinə söz ver, danışım, – deyən Cəmilin səsi titrəyirdi.

– Yaxşı, acıqlanmaram, ancaq düzünü de.

Cəmilin gözləri dolmuşdu. O:

– Allah özü şahiddir ki, düzünü deyəcəyəm.

O bir an dayandı, udqundu və birdən-birə sanki yenidən cəsarətlənərək sözünə başladı:

– Bax, ana, o güləşdiyimiz, dalaşdığımız gün var ha…

Anamın səbri tükəndi:

– Hə, nə olub axı?

– O gündən dörd gün qabaq günortadan sonra həyət qapımızın qabağında yoldaşlarımızla oynayarkə yanımıza qonşu məhəllədən iki oğlan gəldi. Onlardan birinin adı Həsən, o birininki isə Əli idi. oğlanlar bizə sataşır, söyürdülər. mən hirsləndim və onlarla dalaşmağa başladım. Elə bu vaxt yanımızdan keçən bir əmi bizi ayırdı. Sonra da hamımızın yaşını soruşdu. Həsən doqquz, Əli də yeddi yaşında olduğunu dedi. Mənim yaşımı soruşanda doğrusu utandım, çünki mən bir qurban bayramından sonra məktəbə gedəcəyimi deyəndə kişi qəhqəhə ilə gülməyə başladı. Məmmədi göstərib “Bu kiçik oğlan da sənin qardaşındır?” – deyə soruşdu. “Bəli” – dedim. “Onun neçə yaşı var”. “O da üç qurban bayramından sonra məktəbə gedəcək” – deyəndə əmi daha çox güldü. Sonra Həsənlə Əliyə dönüb “Yaşca özünüzdən kiçik uşaqlarla dalaşmağınızdan heç utanmırsınız?” İndi də tez rədd olub gedin evinizə” – deyərək onlara təpindi. Həsənlə Əli gedndən sonra adımızı və evimizin harada olduğunu soruşdu. Adımızı deyəndə duruxdu. “Yaxşı, bəs harada olursunuz” – deyə təkrar etdi. Həyət qpsını göstərəndə əminin heyrət dolu baxışları altında sıxılmağa başladım. Bizə bir pislik edəcəyindən qorxdum. “Nə üçün bizə elə baxırsınız? Biz ki, bir şey eləməmişik”, – dedim. “Qorxmayın” – dedi kişi. “Məndən sizə pislik gəlməz, ancaq ananıza deyin bu günlər sizi təkbaşına küçəyə buraxmasın. Atanız özbaşına küçədə oynadığınızı görsə, hirslənər”. “Axı nə üçün?” – deyə soruşdu əmidən. “Onu ananızdan soruşun” – deyib əyildi, saçlarımızı oxşayıb, yanaqlarımızda öpdü və “Allah əmanətində, uşaqlar” – deyib yoluna düzəldi. “Siz atmı tanıyırsınız?” – deyə arxasınca qışqırdım. “Dərvişoğlu qaçaq İbrahimi Gəncədə kim tanımır ki, oğlum?” – deyə cavab verib uzaqlaşdı. Biz on gözdən itənə kimi müşayiət etdik.

Qardaşım titrəyən səsini bir az ucaldıb:

– Ana, – dedi – Yadındamı dalaşdığıız gün Haykanuş da “qaçaq İbrahimin balaları da ataları kimi quldurdur” – dedi? Məhəlləmizdəki bizdən böyük uşaqların hamısının “Qaçaq İbrahimin balaları” – deyərək bizdən qorxduqlarını sənə demişdim, deyilmi? Yaxşı, anacan, indi de görək “qaçaq” sözünün mənası nədir? “Qaçaq” pis sözür məgər? bizi atamız pis adamdır? Axı üzünü az-az görüyümüz atamın kim olduğunu nə üçün bizə demirsən? məhəlləmizdəki uşaqların yanında bizim də başımızın dik, alnızmızın açıq olmasını istəmirsən məgər? nə üçün hamı bizə yan baxır? Bizdən çəkinir? Bütün uşaqlar neçə yaşında olduqlarını bilirlər, amma sən və ya atam nə üçün bizə neçə yaşında olduğumuzu söyləmək istəmirsiniz?

Cəmil bu sözləri deyəndə artıq hönkür-hönkür ağlayırdı. Onun ağlaması məni də kövrəltdi. Mən də ağlaya-ağlaya anamın boynuna sarıldım və:

– Nə olar, anacan, nə olar, heç olmasa, atamın kim olduğunu bizə de, – deyə yalvarmağa başladım. Anam hər ikimizi bağrına basdı, yanaqlarımızdan öpərkən o da göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. Anamın bizimlə birlikdə ağladığını ilk dəfə görürdük. O gün hamımız birlikdə acı taleyimizə ağladıq. İnsanların nə qədər zalım və barbar olduğuna ağladıq. Atalı olub, lakin ata üzünə həsrət qalan, boynubükük, zavallı, yetim uşaqlar kimi ağladıq. Ağladıq, ağladıq, ağladıq.

Anam atam haqqında danışır

– Düzdür, oğlum, siz Dərvişoğlu qaçaq İbrahimin oğlusunuz – dedi anam. – Atanız mərd, nəcib, vətənini sevən və millətinə qəlbdən bağlı, dini bütöv bir müsəlmandır, həm də cəsur adamlardan biridir. O, rus çarının zülm üzərində qurulmuş qanunlarına heç vaxt boyun əymədiyi üçün özü kimi bir dəstə igidi ətrafına toplayıb ölkəmizin rus boyunduruğundan qurtularaq azad yaşamsı üçün illərdən bəridir ki, ölüm-dirim mübarizəsinə qalxmışdır. Hə, balalarım, bu gözütox igidlər ölkəmizin meşə, dərə, dağ və daşlarını özlərinə məskən ediblər.

Üç il əvvəl rus çarının Qafqazdakı baş valisi atanızla birlikdə vuruşan igidlərin hər birinin başını gətirənlərə torba dolusu qızıl verəcəyini vəd etmişdi qəzetlərdə.

– Yaxşı, ana, madam ki, atamız belə qəhrəmandır, bəs nə üçün ona “qaçaq” deyirlər? – deyə qardaşım səbr etməyi soruşdu.

– Azərbaycan xalqı vətəninin qurtuluşu yolunda mübarizə aparan və rus boyunduruğunu qəbul etməyən mücahidlərinə “qaçaq” adı verib. Sizin başa düşdüyünüz “qaçaq” sözü xalqın öz qəhrəmanlarına verdiyi şanlı, şərəfli bir addır. Ona görə də siz utanıb, ağlayıb-sızlamamalı, əksinə belə bir atanın övladı olduğunuz üçün fəxr etməlisiniz. Böyüyəndə siz də atanız kimi mərd nəcib və cəsur olun, vətənimizin, xalqımızın dostu ilə dost düşməni ilə də düşmən olun.

Anamın sözləri qardaşımı dərindən-dərinə düşündürdü. O yenidən soruşdu:

– Yaxşı, ana, bəs rusların boyunduruğu altına girməyən qaçaqlar harada, necə döyüşürlər?

– Qaçaqlar rus ordularının yerləşdikləri yerlərə gecələr basqın edir, yurdumuzun balını, qaymağını yeyib, neftini, bütün zənginliklərini əlimizdən zorla alan, xalqımızı Sibirin buzlu çöllrinə sürgün edən rus çarının əsgərlərini öldürürdülər, cəbbəxanalarını atəşə tuturdular. Xülasə, onları torpaqlarımızdan qovmaq üçün durmadan, dincəlmədən neçə illərdir ki, mübarizə aparırlar. Bundan başqa qaçaqlar məmləkətimizi qarət edən rusların banklarına basqın edir, əllərinə keçən bütün pul və qızılları yoxsul kəndlilərə paylayırdılar. Kəndlilər əvəzində qəhrəmanlarını həm gizlədir, həm də onları yemək-içməklə təmin edirdi. Ruslar kəndlilərə olmazın zülm edər, hətta tez-tez kəndləri orada qaçaqların olduğunu eşidəndə atəşə tutardılar. Kəndlilərdən yalnız kişiləri deyil, lap o yeddibaşlı canavarlar kimi qadın və uşaqları da dəlik-düşik edərək öldürərdilər. lakin bütün bu zülmlərə baxmayaraq kəndlilərimiz öz qəhrəmanlarının gizləndiyi yerləri rus əsgərlərinə deməz, göstərməzdilər.

Qardaşım anamın sözünü kəsərək:

– Yaxşı, anacan, əgər ruslar bizim yurdumuzdan rədd olub getsələr onda nə olacaq? – deyə soruşdu.

– Bax, o zaman vətənimiz güllük, gülüstanlıq, xalqımız da azad olar. Nahaq yerə heç kəs heç kəsə zülm etməz. Rus qanunlarını bəyənməyənlər öldürülməz. Sibir çöllərinə sürgün edilməzdi. Başa düşürsən, oğlum? O zaman yurdumuz dünyanın cənnətinə çevrilərdi. Bax, elə atanız vətənimizin bu cür cənnət görməyi arzuladığı üçün uzun müddətdir ki, ölüm-dirim mübarizəsi aparır ruslarla, amma heyif ki, qəhrəmanlarımız onlara heç cür qalib gələ bilmir.

– Nə üçün bacarmırlar onlarla? Bəs sən özün deyirdin ki, qəhrəmanlar yeddibaşlı canavarlara qalib gəldilər? yəni bu ruslar yeddibaşlı canavarlardan da qüvvətlidir, ana?

– Yox, oğlum, ruslar qüvvətli deyil. Ancaq bizdən demək olar ki, iyiri-otuz dəfə çoxdurlar. Bizim hər qəhrəmanımız iyirmi-otuz rus əsgəri ilə vuruşduğu üçün onlar nə qəədr igidimizi öldürüblər.

– Ana, atam neçə ildir ruslarla döyüşür deyirsən? o heç döyüşlərdə yaralanmayıb? – deyə soruşan qardaşımın səsi elə titrəyrdi ki, bu dəqiqə ağlayacağını düşündüm.

– Bəs nə, heç yaralanmamış olarmı? Özü də bir neçə yaralanıb, ancaq ən böyük yaranı üç il əvvəl almışdı. O vaxt rus çarının Qafqaz valisi atanızın və silah dostlarının başlarını gətirənlərə torba dolusu qızıl verəcəyini qəzetlərdə elan etdi. O gündən başımıza fəlakət yağdı. Çünki onda ermənilər də işə qarışdı. Ermənilər atanızın və dostlarının haradansa gizləndiyi yerləri öyrənib gedib rus əsgərlərinin komandirlərinə xəbər vermişdilər. səhərin alatoranlığında yüzlərlə rus əsgəri bizimkilərin üstünə hücum edir. Atanızgil cəmi 35 nəfər imiş. Mirhəsən dayınız da onlarla birlikdə idi. saatlarla davam edən döyüşdə yetmişdən artıq rus və erməni öldürülmüşdü. O döyüşdə atanız səkkiz güllə yarası almışdı. Döyüş uzandıqca ruslara əlavə qüələr gəlirmiş. Beləcə get-gedə çoxalan rus əsgərlərinin qabağında durmağın çox təhlükəli olduğunu görən bizimkilər geri çəkilməyə məcbur olurlar. Geri çəkilərkən öz başçılarını, yəni atanızı özlərilə qaçırırlar. Həmin gün ölüm halında olan atanızı dostlarının köməyilə gizli yollarla Qara Musalı kəndindəki əkin yerimizə apardıq. O vaxt siz kiçik idiniz. Habil isə hələ dünyaya gəlməmişdi. Mirhəsən dayınız babanızın çox yaxşı tanıdığı və etimad göstərdiyi iki həkimi sahəmizə gətirdi. Hər iki həkim bizimlə bərabər dörd ay orada qalıb atanızı müalicə etdi. Yalnız dörd aydan sonra atanız özünə gəldi. Qara Musalıda olarkən öyrəndik ki, erməni casuaları ruslardan mükafat olaraq xeyli qızıl alıb müqabilində də atanızın və yoldaşlarının yerini bildiriblərmiş. Bu xəbəri babanızın sadiq adamları – Ambarsumla Mkrtıç söyləyibmiş babanıza. Atanız tamamilə yaxşılaşıb şəhərə qayıdandan sonra ətrafına qırx-əlli adam toplayıb yenə dağda-daşda rus əsgərləri ilə çırpışmağa başladı.