Kitabı oxu: «Toy gecəsi»
TOY GECƏSİ
SƏNƏ GÜVƏNDİYİM DAĞLAR…
Səhərin ala-toranında qapının zəngi çalındı. Zivər xanım narahatlıqla yerində qurcalandı: «Xeyir olsun, bu tezdən kimdi görəsən?» Məktəbə hazırlaşan Tərgül başındakı saçburanları aça-aça qapıya tərəf yeridi. Gözlükdən baxdı, zəngi basan adam tanış deyildi.
– Kimdir?
Qapının arxasından astadan səs gəldi:
– Qərib dayımın evi buradır?
– Bəli, buradır. Bəs siz kimsiniz?
– Mən… Mən… Qərib dayının qohumuyam.
Dəmir qapı darvaza kimi şaqqıldadı. Tərgül qarşısında ucaboylu, zil qara saçları üz-gözünə dağılmış bir oğlan gördü, hər iki əlindən yaşıl tor zənbil sallanırdı. Birinə deyəsən kitab-dəftəri yığılmışdı. O birində isə qəzetə bükülü nəsə vardı, yəqin ət idi, qanı da qəzeti qızartmışdı. Oğlan zənbilləri qapının ağzına qoyub zol-zol qısaqol köynəyinin açıq düyməsini bağladı.
İçəridən Zivər xanımın səsi eşidildi:
– Taya, kimdir gələn?
Tərgül cavab vermək əvəzinə içəri keçib çiynini çəkdi:
– Tanımıram, deyir ki, papanın qohumudur.
Zivər xanım üz-gözünü turşutdu, deyinə-deyinə yatağından qalxdı:
– Sənin bu papanın da vəzifəsi böyüdükcə, adı-sanı artdıqca qohumlarının sayı artır. Görəsən bunlar hardaymışlar papan dağlı məhəlləsindəki quş damında qalanda?
– Mama, yavaş, eşidir axı.
– Yaxşı, mənə dərs vermə, sən get çayını iç, məktəbə gecikərsən.
Zivər xanım yapon parçasından tikdirdiyi zərli xalatını əyninə keçirib düymələrini bağlaya-bağlaya yataq otağından çıxdı. Oğlan hələ də qapının ağzında «farağat» vəziyyətində dayanmışdı.
– Oğul, burda niyə dayanmısan, içəri keçsənə! – Zivər xanım mətbəxə tərəf başını döndərib qızının qarasına deyindi. – Qonağı da qapı ağzında qoyarlar?
Oğlan addımlarını şüşə kimi parıldayan döşəmənin üstünə ehmalca basa-basa otağa keçib Zivər xanımın göstərdiyi stulda oturdu. Zivər xanım oğlanın parketdəki tozlu ayaq izlərinə baxıb çiynini tulladı, ikrah hissi ilə mətbəxə keçdi. «Qanacaqsız, ayaqqabını çıxartmırsan çıxartmırsan, heç olmasa, qapının ağzındakı cındaya siləydin. Özü də ayaq adam ayağı ola, fil pəncəsindən böyükdü. Yəqin ayaqqabı da tapılmaz buna, razmeri ən azı 50 olar…»
Oğlan ürkək nəzərlərlə otağa göz gəzdirdi. Divarın bir tərəfini boyaboy tutmuş nəhəng şkafda çoxlu büllur qablar – vazalar, «qayıqlar», üstündə adam şəkli olan boşqablar, qədəhlər, fincanlar (lap univermaqdakı vitrinlər kimi) vardı. Qarşıdakı divardan isə iri xalı asılmışdı. Bütün divarı örtmüş xalının üstündən üç şəkil sallanırdı. O başda Qərib dayı, bu başda Zivər xanım, ortada da Tərgül. Birdən oğlanın nəzərləri güzgü kimi bərq vuran döşəmədəki tozlu ayaq izlərinə sataşdı. Pərt oldu. Cəld ayaqqabılarını çıxarıb qapının ağzına, zənbillərin yanına qoydu, cib dəsmalı ilə parketdəki ayaq izlərini tələsik silib əvvəlki yerində oturdu. Döşəmə tamam təmiz olmasa da, oğlanın ürəyi bir balaca sakitləşdi: «Zivər xanım deməsin ki, nə qanacaqsız oğlandır». Qızın səsi eşidildi:
– Mama, mən getdim, qapını bağla.
Əvvəlcə zəncir səsləndi. Sonra qapı cırıldadı. Sonra da nəsə şaqqıldadı. Zivər xanım qapını bağlayıb oğlanın yanına qayıtdı.
– Çay içərsən, yoxsa kofe?
– Çox sağ olun, Zivər xala, heç nə lazım deyil.
– Sağam da!
– Onda zəhmət olmasa, bir istəkan çay.
Zivər xanım özünə bir fincan süd, oğlana isə bir stəkan çay gətirdi.
– Hə, indi de görüm, kimsən, kimlərdənsən?
– Zivər xala, mən sizi də, Tərgülü də görən kimi tanıdım. Qərib dayımla keçən yay Kislovodskidə şəkil çəkdirmisiniz ha, Qartalın altında, dayım şəklin birini anama göndərib.
– Hə, deyirəm, axı. Eh, Kislovodskinin də zibili çıxıb. Hara baxırsan, bizimkilərdir. Şəhərdəki zəhləm getmişlər hər addımda qabağımıza çıxırdı. Dedim, kişi, öldür məni, bir də Kislovodskiyə getmərəm.
– Yaxşı da eləyirsiniz. Anam da elə deyirdi, Deyirdi, bircə dəfə yığışıb kəndə gəlsələr, İsti-Suyu, Ceyran bulağını, Şuşanı gəzsələr, ayaqlarını bir də basmazlar başqa yerlərə. Bizim bağçamız lap aləmdir. O qədər qızılgül əkmişəm, bülbüllər əl çəkmirlər, səhərdən başlayırlar oxumağa.
Zivər xanım ürəyində oğlanın sadəlövhlüyünə gülsə də («Camaat Karlovı-Varıdan dəm vurur, Qızıl Qumdan danışır, bu da başlayıb Ceyran bulağı, alaçıq, artezian, puf!..»), üzə vurmadı:
– Deyirsən ki, Qarikin qohumusan, hə?
Oğlan təəccüblə soruşdu:
– Qarik kimdir, Zivər xala?
Zivər xanım qəhqəhə ilə güldü. Hətta gülə-gülə Turala bir yumruqda ilişdirdi:
– Ay sənin canınacan, öz qohumunu da tanımırsan?..
– Qərib dayımı deyirsiniz? Niyə tanımıram? Mənim anam Qərib dayımla dost-doğma əmioğlu-əmiqızıdırlar, çalpapaqlardandılar.
– Eşitmişəm, Qarik deyib, böyük nəsil olublar. Amma bir az da gileylənirdi sizlərdən. Nə bilim, vallah, o qədər də fikir vermədim, guya biri adam öldürüb, o biri oğurluq eliyib, üçüncüsü qız götürüb qaçıb…
Oğlan başını aşağı salaraq astadan:
– Adam öldürən mənim atamdır, Zivər xala, – dedi. – Üç ildir yatır.
– Fu… Kaşmar!
– Nə dediniz?
– Deyirəm ki, dəhşətdir! Gərək nə qədər qansız olasan ki, nə qədər insanlıq hissini itirəsən ki, adam öldürəsən. İyirminci əsr az qala başa çatır, camaat kosmosa uçur, ayın, ulduzun sirrinə baş soxur, bizimkilər də bıçaq götürüb düşüblər bir-birinin üstünə. Vəhşilikdir, vallah!
Tural həyəcanlandı, kövrəldi:
– Elə deməyin, Zivər xala. Bəlkə o adam doğrudan da ölməliymiş.
– Nə deyim, bəlkə də… Amma mən yenə ağlıma sığışdıra bilmirəm. Axı nə üçün bu orta əsr dəhşətləri hələ-də davam etməlidir?
– Mən də xəcalət çəkirəm, Zivər xala. Hər dəfə tərcümeyi-halımı yazanda xəcalət çəkirəm. Ölənin övladlarını, qohumlarını hər dəfə görəndə birtəhər oluram, yolumu dəyişirəm, elə bil günahkaram onların yanında, amma…
– Nə amma?
– Amma atamda zərrəcə günah olmayıb. Öldürülən briqadir olub. Mənim atamsa suçu. Günün günorta çağı atam pambıqlıqda qışqırtı eşidir. Əlində bel yüyürüb görür ki, kolxoz sədrinin dost-doğma qardaşı orta məktəbi təzəcə bitirib kolxozda işləyən bir qızı, üzr istəyirəm sizdən, basmarlayıb yıxıb altına. Briqadir də yes-yekə, zırpı bir kişi, ailəsi, uşaqları. Atam onun. üstünə qışqırır: «Burax uşağı!» Briqadirsə söyür atamı: «Ölümün yetib, əclaf? Rədd ol, get burdan! Sənə nə var, qohumun ha deyil!» Atamın qan vurur beyninə: «Əclaf sənin özünsən, köpəkoğlu! Uşağı niyə bədbəxt eləyirsən! Burax, deyirəm sənə, yoxsa bu saat başını partladaram sədr qardaşın vayına gələr!» Briqadir görür ki, atam əl çəkmək fikrində deyil. Qəfil fin bıçağını çıxarıb cumur atamın üstünə. Atam bağırır, hədələyir onu:
– «Yaxın gəlsən vuracam!» Briqadir də quduzun biri. Endirmək istəyir bıçağı atamın sinəsinə. Atam da dəlidi onu yaxın buraxsın? Beli düz kəlləsinə! Briqadir tir-tap uzanır yerə. Atam görür ki, qız qaçıb aradan çıxmaq istəyir. Çağırır qızı. «Mən bu əclafı sənin üstündə öldürdüm, qızım, – deyir, – indi gedirəm milisə, necə var, elə də deyəcəyəm, yəqin səni də çağıracaqlar. Utanıb eləmə, hadisə nə təhər olubsa eləcə də danış, yaxşı?» Qız ağlaya-ağlaya başlayır atama yalvarmağa: «Məni biabır eləmə, Saleh əmi, – deyir, – nişanlım var, axı bundan sonra mən camaat arasına necə çıxaram?»
Atam qalır naəlac. «Yaxşı, qızım, – deyir, – get, xoşbəxt ol. Amma səndən bir xahişim var, oğlum orta məktəbi qurtaranda, hadisə necə olubsa, ona danış, yaxşı? Ancaq Tural balama, yaxşı? Qoy oğlum bilsin ki, onun atası nəyə görə həbsxanaya düşüb». Qız da əhvalatı mənə danışdı. Orta məktəb attestatlarımız verilən günün səhəri danışdı. Özü də yalvarıb-yaxardı ki, heç kəsə deməyim. Ailəsi, uşağı var, utanır, yazıq neyləsin. Mən də ilk dəfədir sizə danışıram, hadisənin düzünü heç anam da bilmir.
– Bəs, atan nə deyib məhkəmədə?
Tural Zivər xanımın sualını cavabsız qoymadı:
– Deyib ki, su üstə sözləşdik, o məni söydü, bıçaq çəkib üstümə yeridi, mən də beli fırladım, nə bilim ki, başından tutacaq.
Zivər xanımın əti ürpəşdi, qolunun tükləri biz-biz oldu. Əlini bir neçə dəfə qoluna çəkib dedi:
– Danışma, sən canın. Nə yaman hərif olub sənin bu atan? Gərək açıb hər şeyi deyəydi məhkəmədə.
Oğlan susdu. Çay soyuyub bumbuz olmuşdu. Hannan-hana Zivər xanım dilləndi:
– Oxumağa gəlmisən, ya işə düzəlməyə?
– Nə bilim, görək də. İstəyirəm sənədlərimi verim neft kimya institutuna.
– Bir adam-zad görüb eləmisiniz?
– Tural başa düşmədi. – Deyirəm, düzəltməyə söz verən var səni?
– Mənim kimim var ki, Zivər xala? Şəhərə gəldiyimi də təkcə anam bilir. O da siz deyəni deyirdi: «Adamsız, arxasız nə institut, oğlum. Çıxart bu xam xəyalı başından». Mən isə girməliyəm, mütləq instituta girməliyəm.
Tural susdu. Zivər xanımsa söhbəti davam etdirmək fikrində idi:
– Başında bir şey var?
– Nə bilim Zivər xala, başdı da.
– Attestatında qiymətlərin necədir?
– Cəmi ikicə dənə dördüm var.
– Qalanları hamısı üçdür, eləmi?..
– Yox, beşdir hamısı.
– Onda pis deyil başın… Bir də rayon yeridir də, dördləri, beşləri sağa-sola paylayırlar. Rayonun «dördü», «beşi» şəhərin «ikisi», «üçü»… Oğlum, ürəyinə toxunmasın, başqası olsaydın deməzdim. Qarikin qohumu – mənim can-ciyərim, nə təfavütü, yayın bu istisində özünə əziyyət vermə, instituta girmək halva döyül səninçün. Ya gərək kalan pulun ola, ya da dayın.
«Dayı»nın sözaltı mənasını başa düşməyən Tural sevincək dedi:
– Elə ona görə Qərib dayımın yanına gəlmişəm, dayna.
– Əvvəla, Qarik burda yoxdur, ezamiyyətə gedib, 15 gündən sonra gələcək. Lap burda olsaydı da qoymazdım onu belə işlərə qarışa. Kişini dilə-dişə salma sən canın, qoy bir parça çörəyimizi rahat yeyək.
Tural pərt oldu. «Bu arvad niyə qızışdı görəsən? Mən nə dedim, axı?» Deyəsən onun dilxor olduğunu Zivər xanım da hiss elədi. Astadan, özü ilə danışırmış kimi mızıldandı:
– Mənə deyən gərək, sənə nə düşüb, niyə qarışırsan xalxın işinə… Özün bilərsən, bala!
Zivər xanım ayağa qalxdı. Tural onun qəfil ayağa qalxmasına belə məna verdi: «söhbətimiz bitdi, gedə bilərsən». Əslində isə Tural getməyə yox, qalmağa gəlmişdi. Özü də böyük ümidlə. Belə fikirləşirdi ki, dayısı arvadı, lap Tərgülün özü onun gəlişinə çox sevinəcək, «nə yaxşı qohumumuz var, – deyəcəklər, – maşallah, ağıllı-başlı oğlandır, oxumaq istəyir, çox yaxşı. Qərib dayısının canı sağ olsun, nə lazımsa, kömək eləyər. O da gələcəkdə bizim arxamız, havadarımız…»
Zivər xanımınsa ürəyindən başqa hisslər keçirdi: «Yoxam də bu rayonluların xasiyyətinə. Üz verdin, astar istəyəcəklər səndən. Qariklə də neçə dəfə sözümüz olub bu rayonluların üstündə. Bircə kərəm qanmırlar ki, şəhər evi mehmanxana deyil! Gəlmisən, çox yaxşı, pay-pülüş gətirmisən, çox sağ ol. Gəlib görüşdün, hal-əhval tutdun, day çıx get də, nə yerini təzədən rahatlayırsan, çayı çaya calayırsan, kəndin əhvalatlarını, intriqalarını dil qəfəsə qoymadan danışırsan. Yazıq Qarik də neyləsin, mədəni adamdır, ağzına su alıb qulaq asır. Lap elə deyək ki, söhbətlərin əladır, ağzından da dürr tökülür. Heç olmazsa, danışıb yorulandan sonra (özün də görürsən ki, Qarikin gözləri yumulur) dur çıx get xaraba mehmanxanaya da! Nə dikmisən gözünü divana? Ölmüşdü Zivər xanım sənin o aylarla hamam üzü görməyən bədəninçün, həftələrlə yuyulmayan, tər iyi verən tuman-köynəyinçün təptəzə yataq açsın, sonra da bir həftə yorğan-döşəyi eyvanda günə sərsin ki, iyi-qoxu çəkilə… Yox, adam imanını yandırmaz, rayonluların qanacaqlıları da var aralarında. Bir də görürsən zəngi basdı, qalxıb qapını açdın, o da çamadanı yavaşcadan içəri sürüşdürdü, utana-utana da dedi: «Zivər xanım, sizə əziyyət olsa da boşaldın bunu, çamadanı aparım gərək, bu boçonkadakı konyakı da tökün balona, hayıfdır, xarab olar. Qərib dayıya da deyin ki, filankəs gəlmişdi». Hə, bax beləsinə varam! Yoxsa, irişə-irişə keçir içəri, keçməyi cəhənnəm, əyləşir də, əyləşməyi cəhənnəm, gözləyir ki, ona yemək-içmək versinlər, yeyib-içməyi cəhənnəm, baxırsan ki, gözlərini zilləyib divana, qətiyyən getmək fikrində deyil. Burda cin vurur də başıma. Az qalıram gətirdiklərini də vızıldadım eyvandan yerə… İndi də bu! Qadam belə qohuma da, onun gətirdiyi zir-zibilə də!»
Zivər xanım gözünün ucu ilə, ikrahla zənbilə baxdı, eyvana çıxıb qayıtdı. Əlində də ucunacan sarınmış uzun bir ağac vardı. Döşəməyə sarımtıl maz sürtüb başladı döşəməsiləni parketin üstü ilə sürüşdürməyə.
Tural fikir verib gördü ki, onun ayaq izləri olan yerləri Zivər xanım necə hirslə, necə hikkəylə silir. Sonra stolun altını sildi, bir neçə dəfə, qəsdənmi, ya təsadüfdənmi döşəməsiləni Tural oturan stulun qıçına vurdu. Tural bunu öz aləmində belə yozdu: «Tarapp! – yəni qalx ayağa! Turupp! – yəni dur get!»
Turalınsa getməyə yeri yox idi. İlk dəfə idi ki, Bakıya gəlmişdi. Heç yeri tanımırdı. Lap onu qovsaydılar da, gərək dözəydi.
Birdən Zivər xanım başını qaldırıb soruşdu:
– Yəqin mehmanxanada yer almısan, eləmi?
Tural bu sualı qətiyyən gözləmirdi. Bilmədi nə cavab versin. Qəfil şillə tutan adamlar kimi bir anlığa fikrini cəmləşdirə bilmədi:
– Nə? Yer? Hə, almışam, əlbəttə, almışam.
Əvvəlki sual bəs deyilmiş kimi, Zivər xanım dübarə soruşdu:
– Hansı mehmanxanada?
– Hansında? Hə, dəniz qırağında var ha, bax orda.
Zivər xanım qara çəkilmiş, tük kimi nərmə-nazik qaşlarını dartaraq daha dərinə getdi:
– Balam, orda nə əcəb sənə yer veriblər? Orda xaricilər… Nə bilim, vallah.
«Tez, lap tez, bax elə bu dəqiqə buradan getməliyəm. Lap elə bu dəqiqə», fikirləşən Tural ayağa qalxdı. Kitab dəftərini yığdığı zənbili götürdü. Ayaqqabılarını ayağına keçirdi, bağları sallana-sallana otaqdan çıxarkən:
– Sağ olun, Zivər xala, – dedi, – bağışlayın, əziyyət verdim.
– Boy, gedirsən? Bir az əylənsəydin, xörək hazırlardım səninçün.
– Çox sağ olun, gedim bir az dərslərimə baxım.
Tural qapının ağzında çəkməsinin bağını ilməklədi.
Üç-dörd pillə düşməmişdi ki, Zivər xanım onu səslədi:
– Zənbilin qaldı, axı.
Tural başını yuxarı qaldıraraq:
– Onu sizə gətirmişəm, Zivər xala, – dedi, – üç kilo qoyun ətidir, bir az da yarpaq. Anam dedi ki, dayın tənək dolmasını çox istəyir.
Zivər xanım əlində murdar əski tutubmuş kimi qəzeti, qanlı zənbili Turala tərəf uzatdı.
– Çox sağ olsun anan, lazım deyil. Anana deyərsən ki, dayımgil qoyun əti yemirlər.
Əlacsız qalan Tural zənbili Zivər xamımın əlindən aldı. Qəhərlənmişdi, gözləri dolmuşdu. Onu təhqir eləmişdilər. Anasını təhqir eləmişdilər. Gətirdiyi payı geri qaytarmışdılar. O, zənbili qeyzlə qarşısına çıxan ilk zibil yeşiyinə atıb ağladı. Hönkür-hönkür ağladı. Üzünü divara çevirdi ki, yoldan keçənlər onun ağladığını hiss eləməsinlər…
Tural birtəhər özünü ələ aldı. Uşaqlıq elədiyi, körpə kimi hönkür-hönkür ağladığı üçün özünü danladı: «Lap səfehəm, e. Elə bil dünya dağılıb, altında qalmışam. Gedərəm mehmanxanaların birində yer alaram, gərək elə mütləq Qərib dayımgildə qalaydım?»
Tural ürəyində «Qərib dayım» sözünü bir də təkrar elədi. «Amma, gərək Zivər xala anamın adını çəkməyəydi. Özü də birtəhər dedi ey: Anana deynən ki, Qərib dayımgil qoyun əti yemirlər! Görəsən doğrudanmı yemirlər qoyun ətini? Nəyi pisdir bu qoyun ətinin? Qəssabdan xahiş eləyib dolmalıq almışdım, özü də od qiymətinə… Gərək heç dayımgilə getməyəydim… Eh, səpə güvəndiyim dağlar…»
SÖYÜD AĞACI ALTINDA DÜŞÜNCƏLƏR
Bu fikirlər içərisində tanımadığı küçələrlə üzü hara gəldi gedən Tural birdən, elə bil, ayıldı. Yan-yörəsinə baxdı. Uca binalar, adam axınları, maşın axınları… «Vay dədəm vay, bu qədər də maşın olar? Lap kinolardakı kimidir. Mən kinoya baxanda elə fikirləşirdim ki, maşınları bir-birinin dalına düzüb, sonra çəkirlər kinoya. Day demə, doğrudan da bu qədər maşın varmış küçələrdə. Elə bil gəlin köçürürlər».
O, əlindəki ala-bəzək ağacı ilə maşınlara yol göstərən milis işçisinə yaxınlaşdı. Milis işçisinin ağacını yuxarı qaldırması ilə maşın karvanının dayanması bir oldu.
– Yoldaş nəçənnik, bu yaxınlarda qəstin var?
Milis işçisi avtomat kimi şaqqıldadı:
– Bu küçədən sağa burulursunuz, 25 addım gedəndən sonra sol əldə iri binadır.
– Çox sağ olun.
Tural, milis işçisinin isnad verdiyi binanı tapdı. Binanın qabağında iri hərflərlə «Mehmanxana» sözü yazılmışdı. Sevindi. İçəri keçdi. Gözü taxta lövhədəki yazıya sataşdı. «Yer yoxdur», – sözlərini oxuyub dilxor oldusa da ümidini üzmədi. «Bəlkə elə-belə yazıblar, bəlkə dərdimi deyim, deyim ki, qalmağa yerim yoxdur. Yəqin yazıqları gələr, yer verərlər».
– Bacı, – deyə qarşısındakı kağıza nə isə yazan qadına müraciət etdi, – qalmağa yerim yoxdur, bəlkə…
Qadın barmağını «Yer yoxdur» sözləri yazılmış lövhəyə uzadaraq yazı-pozusuna davam elədi.
Tural boş kreslolardan birində əyləşib ümidsiz halda fikirləşməyə başladı. «Neyləyim? Hara gedim?»
Elə bu zaman görkəmindən kənd adamına oxşayan şişman bir kişi içəri girib bayaq barmağı ilə «Yer yoxdur» lövhəsini göstərən qadına yaxınlaşdı. İri qarnını taxtaya dirəyib başını kiçik gözlükdən içəri salaraq qadına tərəf əyildi, nəsə pıçıldadı. Sonra əlini cibinə atıb pasportunu çıxartdı, arasına bir iyirmibeşlik qoyub qadına uzatdı. Qadın kimə isə eşitdirmək istəyirmiş kimi ucadan dilləndi:
– Bəs, bayaqdan niyə demirsiniz, sizin ki, bronunuz var! Yarım saat fırlanıb gəlin, Yeriniz hazır olar.
Quralı fikir götürdü: «Görəsən bu «bron» nə deməkdir? Onu kim verir, kimlərə verirlər bu bronu?»
Şişman kişi razılıq edib çıxdı. Özünü güclə çəkib aparan yekəpər bir qadınla, arıq, uzun bir kişi içəri girdi. Yer verən qadına yaxınlaşdılar. Qadın bayaq Turala «Yer yoxdur» lövhəsini necə göstərmişdisə, onlara da eləcə göstərdi. Kişi yanındakı qadına müraciətlə:
– Cana, – dedi, – sən burda, kresloda əyləş, mən görüm neylirəm.
Kişi liftə minib yuxarı qalxdı, aradan beş dəqiqə keçmədi ki, əynində ağ xalat olan bir qadınla qayıtdı. Kişi arvadının (Bəlkə də heç arvadı deyildi, nə bilmək olar?) yanına gəldi, qadınsa yer verən arvadın yanına getdi. Nə barədə gülə-gülə danışdılar. Sonra xalatlı qadın göz vurub kişini pilləkənin altına çağırdı. Kişi pasportları çıxarıb ona verdi, şad xəbərlə kresloda yayılmış qadının yanına qayıtdı:
– Yerimiz düzəldi, cana, çıxaq dəniz qırağına, bir qədər gəzinib, gələrik.
Onlar qol-qola girib meһmanxanadan küçəyə çıxar-çıxmaz Tural onları yanladı. Utana-utana:
– Bağışlayın, əmi, – dedi, – yer aldınız, һə?
– Aldıq, oğlum, necə?
– Mən də almaq istəyirəm axı.
Kişinin əvəzinə arvad cavab verdi:
– Get al də, biz neyniyək?
Tural az qala ağlayacaqdı:
– Xala, necə alım? Vermirlər axı, «bron» istəyirlər.
Kişi qəһ-qəһə ilə güldü, əlini Turalın çiyninə qoydu.
– Ay səni, cavan oğlan… Sənin də bronun yoxdu, һə?
– Əmi, axı, o «bron» nədir, kimə verirlər onu?
Kişi bir daһa qəһ-qəһə çəkdi:
– Bron!.. Bron!.. Bron, bax, bu!
Kişi əlini qoltuq cibinə salıb şax bir iyirmibeşlik çıxartdı.
– Varındırsa, get üçüncü mərtəbədəki növbətçinin yanına, bayaq bizə yer düzəltdi, һa, bax, o xalatlının, deynən məni əmim göndərdi.
Tural daһa һeç nə soruşmadı. Kişi ilə arvad aralandı. Tural onların dalınca һəsrətlə baxa-baxa qaldı. «Belə də şey olar? Meһmanxananı gör necə alverxanaya döndəriblər!» Cəsarətini toplayıb yenə yer verən qadına yaxınlaşdı, sanasan bu saat һaray-һəşir salacaq, aləmi tamaşaya yığacaqdı, Qadının işgüzar görkəminə baxan kimi ürəyinə şübһə doldu: «Bəlkə kişi məni aldadır? Bir söz deyərəm, şaһid-sübut istəyərlər, «Bizə şər atırsan», deyərlər. Yox, yaxşısı budur mülayimliklə xaһiş eləyim». Odur ki, səsinin aһənginə kövrəklik verib bir də xaһiş elədi. Qadın qələmini kənara atıb, top kimi partladı:
– Nə qəmiş uşaqsan, adə, qoymazsan işimizi görək? Korsan, görmürsən o boyda yazını?
Tural suyu süzülə-süzülə küçəyə çıxdı: «Aldın payını? Kişinin qızı düz deyir də. Açıq-aydın yazıblar ki, yerimiz yoxdur, mən də başlamışam çərənləməyə. Yer olsa verərlər də, otaqları boş saxlamayacaqlar, һa»
Tural üç-dörd saat şəһərin küçələrində ayaq döydü. Hansı meһmanxananın qapısını açıb içəri girdisə «Yer yoxdur» sözləri gözlərini döyənək elədi, Onu fikir götürdü. «Deyirəm, adamın һeç inanmağı gəlmir. Necə-ola bilər ki, o irilikdə binaların һeç birində bircə dənə də yer olmasın?.. Yəqin rayonlardan axışıb gəliblər. İmtaһan vaxtıdır, axı… Yaxşı, bəs indi neyləyim?» Birdən başında küt ağrı һiss elədi. Hiss elədi ki, ayaqları sözünə baxmır, ağzı da quruyub. Yadına düşdü ki, səһərdən ağzına bir loxma da çörək almayıb. Qarşısına çıxan kababxanaya girib toqqasının altını bərkitdi. Eyni bir balaca açıldı. Dəstə-dəstə һarasa axışan adamlara qoşulub irəlilədi. Bir də gördü ki, saһil parkındadır. Fəvvarələr, karusellər, bəzəkli çayxanalar, sərgilər, adamları dəniz gəzintisinə səsləyən katerlər, dalğalarla oynayan qağayılar, maşın sürən uşaqlar, nəvəsini gəzdirən nənələr, һalay vurub gitara çalan cavanlar… Bir sözlə, saһildəki һər şey ona nağıl kimi, yuxu kimi gəldi. Gəzindi, baxdı, lap saһildə, dalğaların köһlən at kimi şaһə qalxıb özlərini saһil qayalarına çırpdığı yerdə dayanıb naraһat dənizə, bir-birini qovan dalğalara baxdı, baxdı. Ürəyində bir sərinlik, bir gümraһlıq һiss elədi. Sonra gəlib salxım söyüdlərdən birinin kölgəsindəki skamyanın üstündə əyləşdi. Söyüdün məcnun budaqları onun saçlarına toxundu, üzünü oxşadı. Tural söyüdün salxım budaqlarında bir canlının nəfəsini duydu, eһmal-eһmal oxşadı söyüdün saçaqlarını. Ürəyindən bir gizilti keçdi. Axı dünən axşamüstü, gün qüruba əyiləndə o Qarqarın saһilindəki qoşa söyüdün saçaqları altında dayanmışdı. Özü də tək deyildi. Gülbuta da yanındaydı. Başını aşağı salmışdı.
– Gedirsən, Tural?
– Gedirəm, Gülbuta.
– Getməsən olmaz? Bəs, sözü bir yerə qoymamışdıq ki, iki il kolxozda işləyək, sonra gedək Bakıya?
– Bilirsən nə var, Gülbuta?
– Hə, nə var?
– Birdən iş elə gətirdi ki, gedəsi oldum. Necə deyim sənə. Mütləq getməliyəm! Kənddə qala bilmərəm daһa!
– Bəlkə bizimkilərdən sənə bir söz deyən olub?
– Bir gör ürəyinə nələr gəlir, yox, qətiyyən yox.
– Axı sənin məndən gizli sözün olmazdı, Tural, niyə ürəyindəkini açmırsan mənə, niyə məni yaxşı-yaxşı başa salmırsan? Səndən küsərəm һa, ağlayaram һa!
– Uşaqlıq eləmə, Gülbuta, – Tural əlini qızın saçlarında gəzdirmişdi, oxşamışdı qızın saçlarını, bax, indicə bu söyüd saçaqlarını oxşayan kimi.
– Yaxşı, görürəm inciyirsən, һadisə necə olub һamısını danışacağam sənə. Bilirəm ki, ağzıbütövsən. Sənə deyilən söz bir daş, bir quyu....
Tural Gülbutaya inansa da bir daһa tapşırmışdı: «Birdən ağzından. orda-burda söz qaçırarsan, һa! Evimizin söһbətidir. Mən cəhənnəm, anam biabır olar. Əmim dünyanı dağıdar».
Gülbuta incik halda gileylənmişdi:
– Day elə söz lazım deyil mənə. İnanmırsan, demə.
– Sən nə danışırsan, Gülbuta? Mən sənə özümdən də artıq inanıram, fizika dərsində sinfə sərçə buraxdığım yadındadır? Məsələni də, misalı da düppədüz həll eləmişdim, bilmirəm kiməsə kömək eləmək istədiyimə görə müəllim açığa düşüb mənə «dörd» vermişdi. Mən də ondan hayıf çıxmaq üçün ertəsi gün dərsin şirin yerində sərçəni buraxdım otağa. Onu bir sən bildin, bir də mən. Düz bir həftə uşaqları sorğu-suala tutdular, axı, kimin ağlına gələrdi ki, bu mənim işimdir? Sənin ağzıbütövlüyünü onda sınamışam.
Gülbutanın qaşqabağı açılmışdı.
– İndi ki, belədir, danış.
Tural bu əhvalatı xatırlasa da, Gülbutanın ağzıbütöv olduğuna inansa da evlərindəki son əhvalatı ona açmağa ürəyi gəlməmişdi.
– Bilirsən nə var, Gülbuta? – demişdi, – səfər üstəyəm, səni dilxor eləmək, öz qanımı da qaraltmaq istəmirəm, yaxşısı budur, gəl heç bu məsələni ağartmayaq. Sonra ya özüm gələndə danışaram, ya da məktubda yazaram.
Gülbuta da təkid eləməmişdi:
– Yaxşı, özün bilərsən, danışmırsan, danışma, – demişdi.
Onların həyəcanlı baxışları bir-birinə zillənmişdi. Baxışlar danışmışdı, baxışlar «Salamat qal», – demişdi, baxışlar «Yaxşı yol» – demişdi.
Hadisə isə belə olmuşdu.
Tural srağagün səhərdən axşamacan biçənəkdə ot çalıb yorulduğundan evə qayıdan kimi bir qablama xiyarlı, keşnişli doğrama düzəldib doyunca yeyəndən sonra yatağına uzanmış, uzanan kimi də yuxuya getmişdi. Bir də nə zamansa o biri otaqdakı səs-küyə oyanmışdı (Turalgilin cəmi-cümlətanı bircə otaqları var idi. Gecələr Tural dərs oxuduğundan anası işıqda yata bilmirdi. Buna görə də fanerlə otağı ikiyə bölməyə məcbur olmuşdular), hiss etmişdi ki, nə münasibətləsə evə çoxlu adam toplaşıb. Tural səslərindən tanıdı onları. Xeyransa xalası, Dürnisə bibisi, anası, bir də əmisi idi. İstədi durub keçə onların yanına, fikirləşdi ki, lazım olsa özləri çağırarlar, bəlkə vacib söhbətləri var, o heç biləsi deyil. Əmisinin səsi gəldi:
– Burda heç kəs yoxdur, özümüzük. Sizi bir məsələ üçün yığmışam. Fikrim var, gədənin başın yığaq bir yerə. Atalar deyib ki, tez oyananla, tez evlənən uduzmaz.
Anası dedi:
– Bıy, ay Cəlil, tifilin nə vədəsidir evlənsin?
Əmisi səsini qaldırdı:
– Necə yəni nə vədəsidir? Bu gün-sabah iyirmi yaşını haxlıyır. Bilsəm ki, ali məktəbə girə biləcək, bu Cəlili qəbrə qoyasınız, borc-xərc eləyib uşağı yola salaram Bakıya. Amma, bilirəm ki, havayı xərcdir.
Anası cavabında dedi:
– Nə bilim, vallah, Cəlil qardaş, sən bilən məsləhətdir. Onun kimi var səndən qeyri?
Yenə əmisinin səsi gəldi:
– Hə, indi fikirləşin görək gədəyə kimin qızını alsaq yaxşıdır. Bilirəm ki, mənim elçimi heç kəs qapısından qaytarmaz. Allah saxlasın, uşağın özü də ağıllı baladır. Məktəbdə ad çıxarıb, özü də boydan-buxundan atasına çəkib, şaqqalıdır. Kim verməz ona qızını?
Xeyransa xalasının səsi gəldi:
– Deyirəm bəlkə briqadir Qulamın qızını alaq, qızın özü gözəl, xasiyyəti ipək kimi, atası da kənd arasında sayılan.
Turalın ürəyi sancdı. «Əcəb də xasiyyəti ipək kimidir. Xəbərçinin, ətiacının birisidir. Məktəbdə adam qalmadı biri-birinə calamaya». Dürnisə bibisi Xeyransa xalasının ağzından vurdu:
– Sən də qız tapdın tərifləməyə. Nə olsun ki, atası varlı-hallıdır. Bəs anası? Çənkinin, həyasızın biri! Ayağı da sürüşkən…
Xalanın təklifi keçmədi. Turalın ürəyi bir balaca sakit oldu.
– Dürnisə, bəs sən kimi məsləhət görürsən? – Əmisinin səsi gəldi. Araya sükut çökdü.
– Deyirəm bəlkə hesabdar Qənbərin qızına elçi düşək.
Turalın ürəyi yenə başladı atlı kimi çapmağa.
Əmisi qəti etiraz elədi:
– At o yana, sən canın! Onu görəndə, elə bil, ilan görürəm. Nə olsun ki, lotereyası «Volqa» udub? Minib maşına camaata yanıq verir, yolda-irizdə adamın yanından elə keçir ki, nə bilim vallah, elə bil alçaq dağları bu yaradıb.
Bəli, bu namizəd də keçmədi.
Tural bir istədi qalxsın ayağa, keçsin yanlarına, ağzından çıxanı desin onlara. Desin ki, ay qocalar, hansı dövrdə yaşayırsınız? Qızı alan sizsiniz, ya mən? Bir də, qəribədir ki, ona qız yox, qayınata, qayınana almaq istəyirdilər. Nə isə, özünü saxladı. Doğrusu həm utanırdı, həm də əmisindən qorxurdu. Bilirdi ki, atası tutulub gedəndən sonra əmisi əsl atalıq eləmişdi ona. Qoymamışdı bir şeydən korluq çəksin. Camaatın uşaqlarının əyin üç ildə bir dəfə təzə paltar görmədiyi halda onun kostyumu hər il təzələnirdi. Həm də fikirləşdi ki, əmisi onun yaxşılığına çalışır. İstəyir ki, erkən evlənsin, ev-eşik yiyəsi olsun…
Yenə əmisinin səsi gəldi:
– Görək oğul anasının fikri necədir?
Anadan səs çıxmadı. Turalın imkanı olsaydı, qonşudan da iki qulaq borc alardı ki, hər sözü, hər səsi eşitsin.
Əmi təkid elədi:
– Niyə dinmirsən, oğul anası?
– Nə deyim, vallah. Deyirəm əgər məsləhətdirsə, bir gədənin özünün də ağzını arayaq.
Elə bil Turalın yanan ürəyinə sərin su çilədilər. «Qurban olum anama! Yaxşı arvaddır, vallah». Heç kəs dinmədi. Arvadlar hesabı içəri verdilər. Yenə Cəlilin səsi gəldi:
– Özündən soruşaq, deyirsən?
– Hə də, özündən. Görək bu saqqalı ağarmışın könlündən kim keçir.
Görünür ana qaynının səsindəki gileyi hiss eləməmişdi. Yenə araya sükut çökdü. İş düzəldiyi yerdə, məsələ yoluna qoyulduğu yerdə Dürnisə qarışdırdı aləmi.
– Bilirsən nə var, elti? – dedi. – İndiki cavanlarda baş var bəyəm, ağıl-kamal var bəyəm, soruşasan onlardan?
Anasının gileyli səsi Turalı mütəəssir elədi.
– Niyə elə deyirsən, Dürnisə, ürəyimə toxunur axı.
– Toxunub eləməsin. Bilirsən ki, mən qırmızı adamam, sözü adamın şax gözünün içinə deyərəm. Beşatılan kimi sıxaram ürəyinin başına. İnciyər, gedib su içər, allaha şükür, artezian uzaqda deyil.
– Sözlü adama oxşayırsan, Dürnisə.
– Sözlü deyəndə ki, ay Cəlil qardaş, madam bizi adam hesab eləyib, ağbirçək hesab eləyib məsləhətə çağırmısan, gərək biz də açaq sandığı, tökək pambığı, elə deyil?
Turalın ürəyi yenə başladı titrəməyə: «Nə sandıq, nə pambıq, bu arvad dəli olub, nədir?»
Bəli, açıldı Dürnisə bibinin kül ağzı.
– Atalar deyib ölünü öz xoşuna qoysan, kəfənini o söz… Heç bilirsən oğlunun ürəyindən kim keçir, gözaltısı kimdir?
Ana gileyli-gileyli:
– Deyərsən, bilərik, – dedi.
– Özünü tülkülüyə vurma, sən canın. Sən elə çoxdanın saman altdan su axıdanısan. Doğrudan bilmirsən? Sən Salehin didərgin canı, bilmirsən?
Ana and içdi, aman elədi ki, heç nədən xəbəri yoxdur.
– Elə isə, bil. Oğlun Gülbutanı gözaltılayıb. Məktəb uşaqları danışırlar ki, lap Leyli-Məcnunu da vurub keçiblər. Dünən də kövşəndə bir yerdə görüblər onları.
Tural yerindən dik atılıb qulağını taxta arakəsməyə dirədi. Bu dəqiqə anasının bir kəlmə sözü məsələni birkərəmlik həll etməli idi. Ya hə, ya yox… Tural Gülbutanın xətrinə hamıdan, bütün qohum-əqrəbadan üz döndərə bilərdi, amma anasının sözünü yerə salmağa iqtidarı çatmazdı. Saçının birini ağ, birini qara hörüb onu atasız böyüdən anasının.
Ana and içib aman elədi ki, xəbəri yoxdur bu məsələdən. Sonra da astadan əlavə elədi ki, Gülbuta heç pis bala deyil, suyuşirin, istiqanlı uşaqdır.
Cəlil od düşmüş pambıq tayası kimi içindən gorul-gorul odlandı və partladı:
– Hansı Gülbutadır, ey, bu? Çəkməçi Qaranın nəvəsi, naxırçı Söynalının qızı?
– Hə, özüdür ki, var, arığın, çəlimsizin biridir, üfürsən yıxılar.
Dürnisə bibinin bu atmacasından sonra Cəlil daha da qızışdı. Elə bil od üstünə yağ tökdülər. Qalxdı ayağa:
– Day mənim sözüm yoxdu sizə! Vallah, billah, o çırağa kor baxım ki, dəli olmusunuz. Oğlun da dəli olub, sənin də ağlın çaşıb. İndi də çoban Söynalının küçüyünü gətirib oturdacayıq süfrəmizin başında?! Hayıf sənin zənninə, Cəlil! Hayıf sənin əziyyətinə! Özün bilərsən, bacı, day mən sizin işinizə qətiyyən qarışmaram. Amma qulağından pambığı çıxart, yaxşı eşit. Gülbutadır, Gülqönçədir, nədir, əgər onun ayağı bu evə dəysə, dağıdaram dünyanı, yandıraram bu xarabanı!
Anasının qəhərli səsi Turalın ürəyinə od saldı:
– Niyə elə deyirsən, Cəlil qardaş? Elə demə, sən allah. Biz nə vaxt sənin sözündən çıxmışıq ki, indi də çıxaq?
– Özünüz bilin! Qalxın, getdik!
Qapı qeyzlə açılıb çırpıldı. Ayaq səsləri uzaqlaşdı…
Tural yatağından dik atıldı. Şalvarını tələsik ayağına çəkdi. Hirs onu boğurdu. Az qala bütün ədəb-ərkan qaydalarını pozacaq, böyük-kiçik bilməyəcəkdi, ağzından çıxanı əmisinə deyəcəkdi. Deyəcəkdi ki, bizə bir parça çörək vermisən deyin, gərək sənə qul olaq? Gərək, sən necə çaldın, biz də elə oynayaq? Nə olar ki, əmisən, üstümüzdə haqq-sayın var, amma biz sənin əlibağlı qulun deyilik! Əmisən, öz yerini bil! Böyüksən, böyüklük elə bizə!
