Kitabı oxu: «Abbas Mirzə Şərifzadə haqqında xatirələr »

ABBAS MİRZƏ ŞƏRİFZADƏ

HAQQINDA XATİRƏLƏR

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 42-ci kitab

1

MÜQƏDDİMƏ ƏVƏZİNƏ

Mən həmişə 20-ci illər teatrından danışanda bəzi aktyorlar təəccüblə: “Sənin məgər neçə yaşın var?

– deyə soruşurlar. Əlbəttə, onlar haqlıdırlar, çünki mənim xatırladığım şeylər, necə deyərlər yaşıma görə deyildir. Ancaq bu bir həqiqətdir ki, 8-9 yaşlarından mən teatra getməyə başlamış və teatrın ömürlük “xəstəsi” olmuşam. Bunun sirri isə çox sadədir, o zaman mənim yaxın qohumlarımdan biri teatrda texniki işlərdə çalışır, məni də özü ilə teatra aparırdı, mən həm ona kömək edir, həm də

tamaşalara baxırdım. Təxminən 30-cu ilə qədər belə oldu, sonra mən məktəbi bitirib kəndə müəllimliyə

getdim.

İlk dəfə hansı tamaşaya baxdığım yadıma gəlmir. Ancaq bir tamaşa vardır ki, o mənim teatrla tanışlığımın vaxtını dürüstləşdirməyə kömək edə bilər. 1923-cü ildə “Bakı qoçularının toy məclisi” adlı yığma bir tamaşa göstərilirdi. Mən bu tamaşanı görmüşəm. İki hissəsi yaxşı yadımdadır. Bunlardan birincisi Məmməd Əli şahın və Nikolayın taxtdan salınmasından, digəri isə məşhur Bakı qoçuları Teymurbəy və Nəcəfqulunun sovet dövründə büsbütün iflas olub həbsxanada həyət süpürmək və sairə

fiziki işlərlə məşğul olmasından bəhs edirdi. Ancaq, “Bakı qoçularının toy məclisi” mənim teatrda gördüyüm ilk tamaşa deyildi. Bu zaman artıq mən teatra çoxdan alışmışdım, bir çox aktyorları səhnədən tanıyırdım. Demək, mənim teatra getməyə başladığım vaxt bir az da əvvəldir, təxminən 1922-ci ildir.

Bu zamandan da mən Abbas Mirzə Şərifzadəni tanımağa başlamışdım. Doğrudur, ilk dəfə onu hansı tamaşada gördüyüm xatirimə gəlmir. Ancaq o illər Abbas Mirzə, demək olar ki, hər gecə

oynayırdı, hətta onun üçün səciyyəvi olmayan tamaşalarda belə bəzən, çoxlu tamaşaçı toplamaq bəhanəsilə çıxış edirdi. Yadımdadır “Qanlı qələ” tamaşasında əksərən Sidqi Ruhullanın oynadığı Buridən rolunu bir gecə Abbas Mirzə oynadı və özü də, deyəsən, yaxşı oynamadı. Abbas Mirzəni o illər ən çox Aydın, Şeyx Sənan, İblis, Karl Moor, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Otello və sairə rollarda görmüşəm. Ancaq onun yaradıcılığında mənim üçün ən şöhrətli dövr, “Hamlet”i oynadığı 1926-cı il idi. Bu zaman artıq teatr aləmində mən özümü xeyli “təcrübəli” hesab edə bilərdim, nəinki tamaşalar, hətta teatrın daxili işləri, planları, məşğələləri ilə tanış idim və öz məktəb yoldaşlarım içərisində ən görkəmli teatr “mütəxəssisi” sayılırdım. Yadımdadır, həmişə başıma toplaşar, teatr haqqında söhbətlərimə maraqla qulaq asardılar. Mən artıq bilirdim ki, teatr “Hamlet”i hazırlayır. Hamleti isə

Abbas Mirzə oynayır, ümumiyyətlə teatr aləmində böyük bir hadisə gözlənilirdi. Bu belə də oldu.

“Şərq üslubunda oynanan “Hamlet” fövqəladə bir müvəffəqiyyət qazandı. Tamaşaçı “Hamlet”ə axına gəlirdi, çox maraqlıdır ki, bu mürəkkəb əsəri hamı asanlıqla başa düşür, onun dərin məzmununu, fəlsəfi mahiyyətini dərk edirdi. Olsun ki, burada “Şərq” üslubunun da müəyyən rolu olmuşdur. Ancaq mənə qalarsa, tamaşanın müvəffəqiyyəti başlıca olaraq Şərifzadənin məharətinə bağlı idi. Məsələ

burasındadır ki, Şərifzadəyə alışmış tamaşaçı artıq bilirdi ki, onun oynadığı hər bir rol məna etibarilə

həmişə çox mürəkkəb, dərin və cazibəlidir; onun qəhrəmanları bir insan olaraq nə qədər sadə olsalar da, heç bir zaman səthi və dayaz adamlar deyildir, onun hətta mənfi qəhrəmanları belə həmişə

ağıllıdırlar, istedadlıdırlar, cəmiyyətdə mühüm bir qüvvəni – ya mənfi, ya müsbət – təmsil edirlər, onların hərəkətləri, rəftarı, sözü, mübarizəsi və idealı böyük ictimai mənaya malikdir: Qəhrəmanların taleyində həmişə ümumbəşəri problemlər, faciəli tarixlər, inqilabi hadisələr öz əksini və ifadəsini tapır; bu və ya digər qəhrəmanın dililə bəzən böyük bir xalq, bütün bəşəriyyət danışır; onun görüşlərində

fəlsəfələrin mübarizəsi, dinlərin münaqişəsi, siniflərin çarpışması öz ifadəsini tapır; Abbas Mirzənin qəhrəmanları ədalətsiz cəmiyyətlə, mürtəce mühitlə, şahlarla, xaqanlarla, din naşirlərilə, hətta “allahın”

özü ilə üz-üzə gəlir, vuruşur, öz mənliyini, öz idealını müdafiə edir və bununla da geniş kütlələrin, demokratik təbəqələrin mənafeyini qoruyur, onların arzu və istəklərinə tərcüman olaraq bütün bir nəslin havadarına və bayraqdarına çevrilir.

“Hamleti” də hamı üçün anlaşıqlı edən məncə bu keyfiyyətlərdir. Abbas Mirzə öz tamaşaçılarını

“Hamletə” hazırlayırdı.

2

“Hamlet” göstərilən illərdə mən çox gənc idim və bu yazdıqlarım əlbəttə, sonrakı idrakın məhsuludur. Ancaq mən qəti deyə bilərəm ki, o zaman biz uşaqlar belə, Abbas Mirzə qəhrəmanının romantik cazibəsi dairəsində idik, bir qəhrəman olmaq, ictimai adam olmaq, xalqın, cəmiyyətin, bəşəriyyətin taleyilə vuruşmaq istəyirdik. Bu halda olsun ki, çoxumuz gülünc görünürdük, qabağımızdan yemədiyimiz üçün qəribə vəziyyətə düşürdük. Lakin bunu da inkar etmək olmaz ki, qəhrəmanlıq, mübarizlik, odlu, alovlu ehtirası əməlpərvərlik yeni həyat quran sovet adamı üçün tanamilə qanuni idi, Abbas Mirzənin də aşıladığı ruh bizim həyat təcrübəmiz, tərbiyəmiz və idealımız üçün səciyyəvi idi və bizə təsirsiz qala bilməzdi. İllər keçdikcə Abbas Mirzəyə məftunluğumuz daha da artır və möhkəmlənirdi, onun tamaşaçı üzərində hökmü, təzyiqi daha da qüvvətlənirdi, “Hamlet” öz humanist fəlsəfəsi, ümumbəşəri mühakimələri, öz kəc taleyilə bizi cəlb edirdisə, Elxan artıq bilavasitə

bizim həyatımıza müdaxilə edir, ictimai ideallarımıza, azadlıq və səadət haqqındakı təsəvvürlərimizə, nəhayət dinə qarşı münasibətlərimizə toxunur, bir çoxlarını açıq döyüşə təhrik edir, qəti bir sual qarşısında qoyurdu: hər kəs deməlidir, Allah vardırmı, o dinə inanırmı, peyğəmbərlərin müqəddəsliyini qəbul edirmi? Bu böyük və əlamətdar bir hadisə deyildirmi ki, aramızda dindarlar hələ

çox olduğu halda mühitdə qaranlıqlar hələ büsbütün çəkilmədiyi bir zamanda sinfi, dini, mövhumi təsəvvürlər hələ xeyli güclü olduğu bir dövrdə Allahı inkar edən, dinlərin heçliyini göstərən, peyğəmbərlərin yalançılığını sübut edən bir qəhrəman ən geniş tamaşaçı kütləsinin dərin məhəbbətini qazanmışdır?! Təsadüfi deyildi ki, “Od gəlini” tamaşasının müəllifləri C. Cabbarlı və rejissor A. A.

Tuqanov çox ehtiyat edirdilər; onlar qorxurdular ki, tamaşaçı, daha doğrusu, dindar camaat, avamlar, mövhumatçılar Elxanı bəyənməsin, ona nifrət eləsin.

Mən məşqlər zamanı “Od gəlini” tamaşasının ayrı-ayrı səhnələrinə baxmışdım, yadımdadır, bir növbəti tamaşanın başlanmasına bir-iki saat qalmış, Tuqanov, Sidqi, Yeva Olenskaya səhnəyə gəldilər və “Od gəlini”ndən bir parça yarım səslə məşq etməyə başladılar. Görünür, onlar nəyi isə yoxlayır, dürüstləşdirmək istəyirdilər. Bu çox mümkün idi, çünki “Od gəlini” üzərində teatr olduqca ciddi işləyirdi, əsəri yığcamlaşdırır, ayrı-ayrı səhnələrini təkrar-təkrar yoxlayırdılar. O da yadımdadır ki, bir gecə Rza Əfqanlı teatrın aşağı sağ foyesində paltarasanın qabağında durub texniki işçilərə “Od gəlini”ndən danışır, Rəbi rolundan razılığını bildirir və hətta bir az qürurlanırdı ki, tamaşada onun rolunun mövqeyi çox əlverişlidir: Rəbi hamıya hökm edir, hətta Abbas da, – diqqət edin: O, Elxan demir, Abbas deyirdi,-onun əlindədir, ona tabedir.

Mən bir az kənarda durub Əfqanlının sözlərinə qulaq asırdım və artıq başa düşürdüm ki, “Od gəlini” nə isə başqa bir aləm olacaqdır. Tamaşanın nə qədər böyük ehtiyatla hazırlandığı bir də ondan məlum oldu ki, baxış tamaşası gecəsi heç kəsi salona buraxmadılar. Mən teatrda işləyən iki qardaşımla birlikdə oğrun-oğrun dördüncü yarusa qalxıb bolkonun lap axırıncı sırasında yerdə gizləndik. Parterdə

ilk cərgədə cəmisi üçmü, ya dördmü adam oturmuşdu, məsul yoldaşlar idi. M. Quliyev də, deyəsən, onların içərisində idi. Tuqanov özü amfiteatrda tək oturmuşdu, çox həyəcanlı idi, boynundan bir parça kəndir asılmışdı, – indi də anlaya bilmirəm ki, o kəndir nə üçün idi və hansı bir təsadüf nəticəsində

Tuqanovun boynundan asılmışdı.

Qərəz, baxış tamaşası başlandı, heç bir təntənə hiss olunmurdu, əksinə çox böyük bir gərginlik duyulurdu. Hətta bir süstlük, soyuqluq da hiss etmək olardı; rəssamın, bəstəkarın, tamaşanı idarə edən mərhum Ə.R.Rzayevin işindəki nöqsanlar nəticəsində tamaşa ləng gedirdi. Yadımdadır, axırıncı pərdədə bəstəkar və dirijor Əfrasiyab musiqini vaxtında başlamamışdı, Tuqanov amfiteatrdan gur bir səslə: “Muzıka!” – deyə çığırdı. Tamaşa çox gec qurtardı, səhv etmirəmsə, saat üçə yaxın idi.

Etiraf etməliyəm ki, böyük həsrətlə gözlədiyimiz tamaşa bizə o qədər güclü təsir bağışlamadı, yalnız evə gəldikdən sonra tamaşanın Oddamdı ilə bağlı səhnələrini xatırlayıb xeyli gülüşdük. Biz tamaşanı həzm edə bilməmişdik, camaat isə tamaşanı çox yaxşı qarşıladı. Premyeradan başlamış iki-üç il müddətində “Od gəlini”nə axının arası kəsilmirdi. Ərəb istilasına, islam dininə, zülmkarlığa və

ədalətsizliyə qarşı çevrilən azadlıq və səadətə çağıran “Od gəlini” şüurlara hakim oldu, hamını öz təsiri altına aldı, öz bədii cazibəsilə ən dindar tamaşaçını da məğlub etdi. Mən belə güman edirəm ki, burada əsərin öz məsuliyyəti ilə yanaşı ifanın qüdrəti böyük rol oynayırdı. Elxanı başqa bir aktyor oynasaydı, 3

tamaşanın təsiri bəlkə də bu qədər güclü olmazdı. Məsələ burasındadır ki, tamaşaçı Abbas Mirzəyə

inanırdı, ona böyük rəğbət bəsləyirdi, o bilirdi ki, Abbas Mirzənin müsbət qəhrəmanı həmişə haqlıdır, o, ən böyük doğruçudur, o yalan deməz, kimsəni aldatmaz, o ən təmiz, ən ləyaqətli, namuslu və

vicdanlı məxluqdur. Abbas Mirzənin Elxanına şübhə etmək mümkün deyildi, öz ideyası uğrunda bu qədər səmimiyyət və fədakarlıqla vuruşan, döyülən, təqib olunan, həbsxanalara düşən, istəkli qardaşına düşmən kəsilən, sevimli Solmazı əli Quranlı gördükdə rədd edən bu qədər faciəli bir təbiətə

“böyük insan dostuna” inanmamaq mümkün deyildi. Abbas Mirzəni xatırlayan qocaman neftçi Gülbala Əliyev yaxşı deyir ki, Abbas Mirzə ən böyük bir təbliğatçı idi. Bədii bir dillə, böyük bir istedadın ağzı ilə deyilən söz düz hədəfə dəyir və adamın necə deyərlər yeddi qatından keçirdi.

“Od gəlini” oynayan ildə mən Abbas Mirzəni artıq çox yaxşı tanıyırdım, onu nəinki səhnədə, hətta həyatda da tez-tez görürdüm, küçədə rast gəlirdim. O, Çadrovaya küçəsində yaşayırdı, teatra gedəndə

nədənsə həmişə Persidskaya (Poluxin) küçəsində deyil, Spaskaya (Qasım İsmayılov) küçəsilə gedərdi, mən onu bu küçədə görmüşəm.

Bir müddət sonra mən onunla şəxsən də tanış oldum. Bu belə oldu. 1928-ci ildə Mərziyə Davudova Tiflisdən Bakıya köçdü, bizim yaşadığımız evdə bir otaq tutdu, nəticədə ailəmizlə çox yaxınlaşdı və

mənim teatr eşqimin güclənməsinə xeyli təsir göstərdi. Abbas Mirzənin Mərziyə xanımla münasibətləri məlumdur, ona görə də mən onu tez-tez ailə mühitində, hətta öz evimizdə görərdim. Axşamlar teatrdan qayıdarkən evə Abbas Mirzə və Mərziyə xanımla birlikdə gələrdim. Abbas Mirzə faytonda getməyi sevərdi. Tamaşadan yorğun çıxdığı üçün yol boyu çox az danışar, ya da heç danışmazdı, ancaq faytonçuya “Sağa! Sola!” deyə amiranə bir şəkildə yol göstərərdi. Bir gün yolumuz teatrdan piyada düşdü, xeyli adam var idi, Sona xanım da bizimlə idi. Söhbət əsasən onun gələcək səhnə taleyindən gedirdi. Oxucuların yəqin çoxusu bilmir ki, Sona xanım bir neçə il operada Əsli, Sənəm, Leyli rolları oynamışdır, balaca, lakin şirin bir səsi var idi. Abbas Mirzə çox böyük bir qayğıkeşliklə məsləhət görürdü ki, Sona xanım öz yolunu qəti müəyyən etsin. Və o, o fikirdədir ki, Sona xanım operanı atıb dramanı tutmalıdır. Bu belə də oldu, Sona xanım opera səhnəsini ömürlük tərk etdi. Bütün bu yol söhbətlərindən, eləcə də evimizdə olarkən rəftarından, danışığından, adamlara münasibətindən mənim üçün aydın olurdu ki, Abbas Mirzə ancaq böyük bir sənətkar deyil, eyni zamanda çox yaxşı, çox mehriban, çox sadə bir insandır. Əlbəttə, onun öz zəiflikləri var idi, lakin buna baxmayaraq o, çox xoş

təsir bağışlayırdı, heç kəs onda qüsur görmək istəmirdi, əksinə hamı, xüsusən gənclər, onun dəlisi idi, ona bənzəməyə, onu təqlid etməyə can atırdı. Etiraf etməliyəm ki, mən də onun dəlilərindən birisi idim. Mənim öz “ev teatrım” var idi, özüm pyes yazar, məhəllə uşaqları ilə tamaşa hazırlayırdım;

“səhnədə” Abbas Mirzə kimi danışmağa çalışardım. Bir gün Abbas Mirzə evə gəlib Mərziyənin otağını bağlı görür və açarın bizdə olduğunu güman edərək həyətdən qalxıb pəncərəmizi döymək istədikdə əl saxlayır: mən içəridə Abbas Mirzənin səsilə hansı bir monoloqu isə söyləyirdim, – o, səsimi eşidib bir qədər qulaq asmış və məni öz “aləmimdən” ayırmamaq üçün açarsız qayıdıb getmişdi. Bu əhvalatın təfsilatını sonra mənə Mərziyə xanım danışmışdı.

Bütün bunları mən yalnız ona görə xatırlayıram ki, Abbas Mirzənin gəncliyə nə qədər böyük təsir göstərdiyi nümunələrlə, canlı dililə aydın olsun. Həm də mən onu da dərk edirəm ki, nağıl etdiyim səhnələr bu təsirin ən cüzi və ən zəif bir əlaməti kimidir, əslində isə bu təsir ölçüyəsığmaz dərəcədə

güclü və geniş idi. Aktyor öz zamanının, öz nəslinin sərkərdəsinə çevrilə bilər və Abbas Mirzə, doğrudan da, belə aktyorlardan biri idi. Bunun səbəbi, bir tərəfdən istedadın fitri qüdrəti, xarakteri, digər tərəfdən aktyorun humanist dünyagörüşü, demokratik ruhu, dərin xəlqiliyidir. Böyük idealar aktyoru Abbas Mirzə yeni həyat quran, inkişafın zirvələrinə qalxan bir xalqın ürəyindən xəbər verirdi.

Abbas Mirzə klassik repertuarda parlamış, Cavid və Cabbarlı dramaturgiyasından qidalanmış, zamanın qabaqcıl ideyalarından ruhlanmış bir sənətkar olduğundan onun səhnə fəaliyyəti böyük ictimai əhəmiyyət kəsb edir, tamaşaçıları həyəcana gətirir, ruhlandırır, öz arxasınca aparırdı.

Buna görədir ki, xalq Abbas Mirzəni sonsuz bir məhəbbətlə sevirdi, ona dərin bir ehtiram bəsləyirdi. Mən burada onun 1928-ci ildə keçirilən səhnə fəaliyyətinin 20 illik yubileyini xatırlatmaq istəyirəm. Yubileyin təfsilatı mətbuatda vardır və təkrar etməyə ehtiyac qalmır. Mən ancaq bir cəhəti 4

qeyd edəcəm. Bunu yalnız teatrda işləyənlər bilə bilərlər. Yubiley gecəsi mən vaxtından xeyli qabaq özümü teatra salmışdım. Saat 7 olardı. Qulağıma çatdı ki, bu saat Abbas Mirzəni gətirəcəklər. Onun dalınca Mirzəağa və bir neçə yoldaş avtomobil aparmışlar. O zaman avtomobil nadir bir şey idi. Bu, Abbas Mirzəyə məhəbbət və hörmətin nişanələrindən biri idi. Teatr köhnə binasının aşağı sol foyesi izdihamla dolu idi. Foyenin küçəyə açılan qapısının qabağında “hərbi” bir nizam var idi, daha doğrusu, təntənəli bir sükut, bir intizar hakim idi. Nəhayət, avtomobil qapıya yan aldı. Abbas Mirzə və

onu müşayiət edənlər qapıdan keçdilər. Elə bu an camaat Abbas Mirzəni çiyninə qaldırıb xatırlayan bir dəstgah başlandı. Aktyorlar, texniki işçilər dövr vurub oynamağa başladılar, teatrda bayram havası hiss olunurdu, bütün üzlər, bütün şeylər, dindarlar belə gülür, sevinir, fərəhlənirdi. Yubiley gecəsi başlandı. “Oktayın” ilk səhnəsində Abbas Mirzənin arxadan “Yox, yox, yox”-deyə səsi eşidildikdə

salon ayağa qalxdı, gurultu aləmi bürüdü. Abbas Mirzə səhnəyə girib baş əydikdə isə yaxın lojalardan üzərində təbrik sözləri yazılmış rəngbərəng kağızla səhnəyə yağmağa başladı. Səhnədəki aktyorlar Abbas Mirzənin çiyinlərinə alıb bir neçə dəqiqə alqış və təbrik tufanı içində saxladılar.

Oxucular inanmalıdırlar ki, bu adi bir yubiley, bir bayram deyildi, bu ümumxalq təntənəsi idi, böyük bir etibarın, dərin bir məhəbbətin, sonsuz bir iftixarın təntənəsi idi; hamı özünü ülviyyət aləmində hiss edirdi. Halbuki Abbas Mirzə bir həqiqət idi.

Biz onu sevirdik, biz ona məftun idik və çox hayıf ki, şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün ağır günlərində

Abbas Mirzə bizim əlimizdən getdi.

Lakin Abbas Mirzə sənəti həmişə nikbin bir ruha malik idi. O, bizi daim həyata, mübarizliyə, gələcəyə çağırmış, parlaq əməllərə sövq etmişdir. Bu ruh bu gün də yaşayır. O, indi daha qüvvəlidir, çünki Abbas Mirzənin vətəni, onun xalqı div addımları ilə irəliləyərək kommunizmə doğru gedir. Bu isə Abbas Mirzənin ən böyük arzusu idi.

Biz Abbas Mirzəni itirdik, lakin onu unutmadıq, o bizim ürəyimizdədir. Bu kitabçada toplanan xatirələr, onun dostlarının yoldaşlarının, tamaşaçıların Abbas Mirzəni unutmadıqlarını, onunla bağlı kiçik bir hadisəni, sevilməz bir epizodu belə əziz tutduqlarını göstərir. Bu xatirələr hələ ilk xatirələrdir.

Onlar Abbas Mirzə haqqında deyiləcək sözün, yazılacaq kitabın bəlkə də bir başlanğıcıdır. Lakin bu xatirələri böyük bir təşəkkür hissilə nəşr edərkən biz inanırıq ki, yaxın gələcəkdə bu xatirələr daha da genişləndiriləcək, Abbas Mirzə haqqında təsəvvürün zənginləşməsinə kömək edəcəkdir.

Cəfər Cəfərov

5

Süleyman Rüstəm

Abbas Mirzə üçün

Ey səhnəmizin şöhrəti, ey sevgili ustad,

Hörmətlə, məhəbbətlə səni eyləyirik yad.

Qəlbində vətən sevgisi, el sevgisi vardı,

Ustad kimi şöhrət sənə, hörmət sənə yardı.

Sən səhnəmizin ülkəri, dan ulduzu oldun,

Çiynində ağır yük… nə bəzikdin, nə yoruldun.

Sən səhnədə tapdın özünü, səhnə sevindi,

Yoxsan demək olmaz sənə, varsan, yenə varsan,

Sənətdə xəzansız, əbədi canlı baharsan,

Ən sevgili övladlarımızdan birisən sən,

Torpaqların altında da sağsan, dirisən, sən!

Sentyabr. 1963.

6

Cəfər Cabbarlı

… Bəzən elə adamlar olur ki, onların yaşayış tarixini yazmaq üçün bütün bir xalqın, bir ölkənin və

ya xalq həyatında müəyyən bir məntəqənin tarixini yazmaq lazım gəlir. Yaşadıqları mühit, cəmiyyət və

məntəqənin irəliyə doğru yürüməsində addım başı onların adı görünə bilər. Onların şəxsi həyatından ümumi həyatı ayırmaq istədikdə isə yerdə heç bir şey qalmır. Belə adamlardan biri də Abbas Mirzə

Şərifzadədir.

Biz hələ dünən Azərbaycan dram teatrının 50 illiyini bayram etdik. O (səhnəmiz) bütün ömrünün tən yarısını kimsəsiz bir cocuq kimi iməkləmişdir. Ona əl verən, kömək edən çox azdı və yox kimi idi.

O, əsrlərdən bəri yatmış və yenicə göz açmağa başlamış bir xalqın mühitində qanunsuz doğulmuş bir cocuq kimi idi. Kimsə ona baxmaq, əl yetirmək istəmirdi. Bütün əski mühit ona qarşı silahlanmış, onu əzmək, yox etmək istəyirdi. Çünki o, bütün əski qanun və qaydaların xilafinə olaraq doğulmuşdu.

Onun başına nə qədər daşlar, təpiklər yağdırılırdı! Bu zavallı cocuq ölümcül bir halda sürünür, iməkləyirdi. Bu gün yaşayırdısa, sabahına ümid yoxdu.

Qarşıdakı yol yoxuş, sərt, ağır idi. İrəlidən ağır məşəqqət daşları yağırdı. Tam bu aralıq ortaya bir-birinin ardınca iki mübariz çıxdı. Onlar bu ayaqlara dolaşan, yerdə iməkləyən, sürüklənən və

tanınmayan kimsəsiz cocuğa yanaşdılar, iki qüvvətli əl onun əllərindən tutdu, cocuq bir körpə sevinci ilə gülümsəyib ayağa qalxdı. Bu iki qüvvətli əli uzadanların biri Hüseyn Ərəblinski, o biri isə Abbas Mirzə Şərifzadə idi. Cocuq bu iki qüvvətli ələ söykənmiş olaraq artıq öz mini-mini ayaqları ilə

yürüyürdü.

Yol yoxş və ağır idi. İrəlidən üst-üstünə daşlar yağırdı. Bunları atanlar kimlərdi? Məhəmmədin şəriətini qoruyan mollalar, əsrlərdən bəri yuxuya qalıb namazdan başqa bir şey bilməyən hacılar, məşədilər və onların ardında duran avamlar, cahillər və bütün əski çürümüş şəriət mühiti idi. Onlar bu cocuğu məhv etmək istəyirlərdi. Çünki bu çocuq Məhəmmədin şəriətinə xilaf olmaq üçün doğulmuşdu…Bicdi. Onun atası mühitimizdə xoruz banı eşidib birinci baş qaldıran tək-tək ziyalılar –