Татар халык дастаны «Идегәй» / «Идегей». Татарский народный эпос

 «Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

Идегәй дастаны: Геннадий Макаров башкаруында 

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XVIII бүлек - Искәндәр Гыйләҗев укый

XVIII
Кадыйрбирде солтанның урда торгызып, Идегәй өстенә барганы,
Идегәйнең орышта үлгәне

Кадыйрбирде яшь солтан
Анда утырып яр салды:
– Дәүрән сөргән көнемдә
Идегәй исән икәндә,
Идел-йорт миңа булмас,
Күргән көнем көн булмас,
Я Идегәй, я дә мин!
Атланыек, ятмыек!

Аны әйтеп яшь солтан,
Оран салып атланып,
Бар урдасын җыйдырды.
Атадан калган кара ту
Сынган икән, сап куеп,
Аны уңнан бастырып,
Дум думбагын ордырып,
Хан урдасын торгызды.

Кәмал улы Киң Җанбай
Кадыйрбирде солтанга
Киңәшен биреп, анда әйтте:
– Тулыксыган ана Идел
Тулкына биреп ятканда,
Иделдән чирү күчерү
Кыен булыр, солтаным.
Идел туңсын, боз тотсын,
Юл ачылсын, солтаным;
Идегәй инде карыган, [карыган – картайган]
Алтмышыннан яше узган,
Куя торсаң, ни булыр?

Җанбай алай дигәндә,
Кадыйрбирде солтанга,
Ул сүз анда якмады,
Үз уеннан кайтмады:
– Идел туңса, кем кичмәс?
Идегәй үлсә, кем алмас?
Иделне туңмас борын кичмәк кирәк,
Идегәйне үлмәс борын алмак кирәк.
Һәй, моңаймаң, биләрем!
Кайта чапсам, көн килде!
Каерып чапсам, баш килде!
Идегәй улы Норадын
Ягыр булып калганда,
Идегәйнең урдасы
Иген-тару алганда,
Ул көн миңа бер килде!
Атланыек, ятмыек!
Тулыксыган Иделне
Туңмас борын кичиек!
Үләр булган Идегәй,
Үлмәс борын алыек!

Кадыйрбирде алай дигәндә
Алты йорты юк булган
Алты йортка алты би,
Җиде углы юк булган
Җиде ырудан җиде би,
Ярлыгыннан аерылган
Ярты тархан, ярты би,
Җир-суыннан аерылган
Ярты нәзир, ярты би,
– Рас әйтерсең, ханым! – дип,
Аның сүзен җөпләде.
Аттан атын җыйдырды,
Ирдән ирен җыйдырды.
Кадыйрбирде яшь солтан
Чирүен әйдәп кузгатып,
Ана Иделгә китерде,
Иделне аша кичерде.
Кадыйрбирде килгәндә,
Идегәй аны сизгәндә,
Тора биреп корганып,
Яндашларын янга алып,
Ул да купты урыныннан.

Яу килгәнен белгән соң,
Күп чирүне күргән соң,
Тарлан Бүзне атланып,
Сугышка дип барадыр,
Гайрәте судай ташадыр,
Ачуы чиктән ашадыр.
Атына камчы чалган соң,
Яуны килеп басадыр,
Кайда садак тартадыр,
Кайда мылтык атадыр;
Кайда кылыч селтәләп,
Кайда сөңге белән батадыр.
Ул читеннән керәдер,
Бу читеннән чыгадыр,
Куйга кергән бер бүре,
Бүре куйны кырадыр.

Иртә булды, кич булды,
Калын сугыш – эш булды.
Көн тотылып чаң булды,
Ике чирү бер килеп,
Ике Иделнең арасы
Икесенә тар булды.
Аттан тояк калмады,
Баштан колак калмады,
Тапталып яткан үлекнең
Исәбе-саны булмады.
Сансыз татар, кара яу,
Якадан-яка алышып,
Берсенә-берсе капланып,
Теш-тырнагын актарып,
Бугазга-бугаз чәйнәшеп,
Ни булганын белмәде.
Кайсы башын актарды,
Кайсы җирдә тапталды,
Кич булганда шул булды –
Һәр ике як аз калды.

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XVII бүлек - Искәндәр Гыйләҗев укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XVII
Норадынның Кадыйрбирде кулына тотсак булганы

Идел йорт ике булганда,
Ил берекми торганда,
Идегәй белән Норадын
Ике яры булганда,
Ир Норадын ил-йорттан
Үз атасын куганда,
Хансарайда Норадын
Хан булдым дип торганда,
Кадыйрбирде яшь солтан
Бу хәлләрне күргәндә,
Минем дә көнем җитте дип,
Яу-ярагын торгызды.
Калган-коткан ирләрен
Үз янына җыйдырды.
Анда җитеп яз килде,
Чирүле күлгә кош килде.
Кадыйрбирде яшь солтан
Чирүен алып алдына
Чирүле күлгә кундырды.

Алтын сарай, хансарай,
Хан сарае ак ишек,
Ир Норадын килгәндә,
Ал тәхеткә менгәндә,
Ал тәхетнең аркасы
Алтын егач тутый кош
Сайрап телгә килгәндә,
Азамат ир Норадын
Киң Җанбайга анда әйтте:
– Әй Киң Җанбай, Киң Җанбай!
Син дә минем би икән,
Мин дә синең хан икән,
Чирүледә ау юкмы,
Барып байка! – дип иде,
Кәмалның улы Киң Җанбай:
– Ул да бездән булды, – дип,
Аргымагын атланды.
Чирүле күлгә килгәндә
Кадыйрбирде солтанның
Посулы яткан чирүе,
Корык ташлап артыннан,
Җанбайны егып атыннан,
Кулын анда каерып,
Тотсак итеп маерып,
Кадыйрбирде солтанның
Чатырына апкилде.

Кадыйрбирде анда әйтте:
– Нугайлының агыр йорт –
Туктамыштай атамның
Байтак куган җире иде;
Тугыз солтан атасы
Туктамышның бие идең,
Бүген кемгә би булдың?
Алтын ташлы тәхетемә
Бүген кем углын мендердең?

Анда әйтте Киң Җанбай:
– Тулай йортның иясе
Туктамыш хан көнендә
Мин дә аның бие идем;
Туктамыштай хан улы
Кадыйрбирде син идең...
Бүген син дә ни булдың?
Бүген мин дә ни булдым?
Кадыйрбирде солтаным,
Бер кашык каным багышла, [багышла – ярлыка]
Идегәй улы Норадынны
Кулыңа китереп бирием!

Җанбай сүзен биргәндә
Кадыйрбирде яшь солтан
Аны кулдан җибәрде;
Кайта килеп Киң Җанбай,
Норадынга анда әйтте:
– Әй Норадын хания!
Мин дә бүген би икән,
Син дә бүген хан икән,
Багыңнан багың сынасаң,
Сыярлыгың бар икән, [?]
Ау лачының ала йөр,
Чирүле күлдә ау икән...
Атланыек, ханиям!

Җанбай алай дигәндә,
Норадын белән икәүләп
Чирүлегә килгәндә,
Күз ачып күз күргәндә
Җанбай анда юк булды,
Идегәй улы Норадынның
Әйләнәсе яу булды.
Күз ачып күз йомганчы
Корык ташлап артыннан,
Норадын, авып атыннан,
Аягы-кулы бау булды;
Төшкән җирен караса,
Бер караңгы баз булды,
Базына таш ябылды.

Кадыйрбирде яшь солтан,
Анда сырнай чалдырып,
Чыңгызларын җыйдырды. [чыңгызларын – Чыңгыз нәселеннән булганнарны]
Олыс бие Барынны, [олыс – өлкә, волость]
Орыш бие Шырынны,
Төмән башы Туйбакны,
Аҗдарканнан Мулайны,
Мөйтәннәнтуган Кыпчакны,
Кәмалның углы Җанбайны,
Тугыз ирен янга алып,
Анда киңәш кылдырды:
– Әзәлдән дошман Норадын
Такка менгән көнендә
Тагыннан базга егылды,
Инде аның да атасы
Идегәйне каян тотыек?

Туйлап киңәш иткән соң,
Тугыз Чыңгыз – тугыз ир,
Тугызы да уллы икән,
Тугыз улын торгызып,
Тугыз илче кылдырып,
Иделне үтә кичереп,
Идегәйгә җибәрде.
Тугыз илче – тугыз ул,
Идегәйгә җитеп килгәндә,
Тугыздан бере аны әйтте:
– Синең углың Норадын
Тәхетеннән язып хур булды,
Кулыбызда тотсак кол булды,
Аны да йолып алмагың
Әле синең хәлеңдә,
Углың конын бирерсең; [кон – биредә сатып алу бәясе]
Кадыйрбирде солтанга
Безнең белән килерсең;
Углың ясак, башың сау булыр,
Ясагына күнмәсәң,
Үлтерелер Норадын.

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XVI бүлек - Рафаэль Миргаязов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XVI
Норадынның кайтып атасын куганы, Идегәйнең казак чыгып киткәне

Идегәй углын куганда,
Иле берекми торганда,
Хан тәхетенә хан итеп
Шадибәкне куйганда,
Дала буен ду итеп
Дуадак үтте Норадын.
Бер юнәлде Тимергә,
Бер юнәлде Сыганакка, [Сыганак – Ак Урданың үзәк шәһәре]
Сыганактан чыгып Сарайчык, [Иделнең сул ягында булган шәһәр]
Сарайчыктан Аҗдаркан, [Аҗдаркан – Әстерхан]
Аҗдарканнан Актүбә,
Актүбәдән Җаекка,
Җаек башы Кырык Чолан,
Идел башы Ирәмәл, [Ирәмәл – хәзерге Башкортстандагы тау]
Ирәмәлдән Норага,
Норадан чыгып Иртешкә,
Ил кыдырды Норадын.
Ата белән даулашып,
Халык белән яулашып,
Ил яхшысын тапмады,
Аннан илгә дус булды.
Күчкән күчкә кушылып,
Күчмәләргә баш булып,
Даладан дала кыдырды,
Анда күңелен тындырды.

Кәмалның улы Киң Җанбай
Көннән бер көн Идегәйгә
Бер килмәсә бер килде,
Бер килгәндә аны әйтте:
– Идегәй, син таңдагы көн
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярарсың?
Дошманың аулай үләрсең;
Норадын яман улың түгел иде,
Кендегеңне борырсың!

Анда әйтте Идегәй:
– Яхшы әйттең, җан әкәсе,
Бик хуш әйттең, яу нәкәсе! [яу нәкәсе – кешелексез, дошман]
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярармын?
Дошман аулай үләрмен,
Я дошманга калырмын.
Норадын яман углым түгел иде,
Кендегемне борырмын!

Норадын дала кичкәндә
Айлар, көннәр үткәндә,
Ялгыз углын сагынып,
Сагынып та зарыгып,
Идегәй аны җырлады:
– Алыстан кара күренсә,
Әйләнешкән мырза углым,
Юыктан кара күренсә,
Тулганышкан мырза углым,
Бурай-бурай кар яуса,
Бүз киерешкән мырза углым,
Бура сынлы ут килсә,
Булат калкан – мырза углым!
Читтә солтан булудан
Илдә олтан булу артык;
Күктә Чулпан булудан
Суда чуртан булу артык.
Әй Норадын, улым, әй,
Сагындырды мине артык!

Анда торып Идегәй,
Ил өлкәне биләргә
Киңәш-уңаш иткән соң,
Норадынны чакыртып
Илчеләрен җибәрде.

Илчеләр җитеп килгәндә
Норадынга аны әйтте:
– Кәмалның углы Җанбайдан,
Сорагантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атаңнан [ирекле ир – хәкем итәргә хаклы мәгънәсендә. Хан булмаган килеш илне идәрә итүче.]
Өндәү килде “кайтсын!” – дип;
Кугын килде “кайтсын!” – дип;
Үпкәләсә үпкә сүзен әйтсен, дип;
Ике канат, бер койрык,
Инеп шоңкар чөйсен, дип;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчсен, дип;
Ай кашында бер йолдыз,
Зөһрә балкый торсын, дип;
Таң алдында бер йолдыз,
Чулпан балкый торсын, дип;
Кызыл канлы кылычын
Ак сөт белән юсын, дип;
Иргә сәләм биргәндә
Иңкәеп тәгъзим кылсын, дип;
Асыраган атасын
Ата диеп белсен, дип;
Аз гына гаебе булса да,
Анасы аша кичсен, дип.

Анда әйтте Норадын:
– Кәмал углы Җанбайдан,
Соргантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атамнан
Өндәү килсә дә кайтмасмын;
Үпкәләсәм дә әйтмәсмен.
Ике канат, бер койрык,
Иңеп шоңкар чөймәсмен;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчмәсмен;
Иргә сәләм бирмәсмен,
Иңкәеп тәгъзим кылмасмын.
Ирнең күңеле ефәктәй –
Бер төйнәлсә чишелмәс,
Таразуга салсаң тиңләнмәс, [таразу – үлчәү]
Мыскалга салсаң ким имәс.

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XV бүлек - Руслан Габитов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XV
Идегәйнең Норадынга рәнҗеп әйткәне, Норадынның бүленеп киткәне

Идегәй анда рәнҗеде,
Рәнҗегәндә моны әйтте:
– Норадын да булсаң, булсана!
Болытка җиткән Нарс тауны
Җилеп үк тә үтсәң үтсәнә!
Таңда чыккан Чулпандай,
Яна да яна торсана! –
Шул теләк белән тудырдым,
Дүрт кырлап учак өйдердем,
Кызылдан бишек кылдырдым,
Алтыннан чөмәк уйдырдым,
Көмештән төбәк койдырдым,
Уен осталардан уйдырдым,
Сырын сыраучылардан сырдырдым;
Әй тумагыр, тумагыр, [тумагыр – ?]
Сине каян тудырдым?!
Син туганда, Норадын,
Ту бияләр суйдырдым;
Алты көнләп аш биреп,
Галимнәрне туйдырдым,
Җиде көнләп аш биреп,
Ятимнәрне туйдырдым.
Хан кашында туды дип,
Атыңны Норадын куйдырдым.
И тумагыр, тумагыр,
Сине каян тудырдым?!

Син яманны тудырып,
Калкай камка түшәттем,
Калкай камка каты дип,
Сусарыма биләттем;
Сусарым суык булыр дип,
Күк тиенгә биләттем,
Күк тиенне тиң күрми,
Кара кешкә биләттем;
Кара кешнең эчендә
Аначылар хурлар дип,
Бавырыңны күтәртми,
Билеңә садак ураттым.
Гарәби китап укыган
Галимнән мәгънә сораттым,
Кочаклап Коръән укыган
Мулладан мәгънә сораттым.
Әй колыным, мин сине
Бигә нөгәр алдырдым,
Ханга лаек туды дип,
Ханнан кәбеч алдырдым; [кәбеч – түбәтәй]
Астың атка кансын дип,
Аргымак сайлап мендердем,
Иңең тунга кансын дип,
Атлас сайлап кидердем;
Күкрәгең яулы үссен дип,
Качкан яуны кудырдым,
Башлап ханны кудырдым,
Аны да синнән үтерттем,
Картайган да көнемдә
Үз башыма көч иттем!

Биләнчек башы биш тирәк,
Билге төйдең, Норадын;
Биш биягә бер колын –
Тилү идең, Норадын; [тилү – колыны үлгән биядән икенче колынны имезү]
Казгош кунмас карагач,
Каз кундырдың, Норадын,
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдың, Норадын,
Әдәм җитмәс кола чүл,
Ил кундырдың, Норадын!
Каудан җиргә ут салдың,
Утны кайдан утларсың?
Кара суга кан койдың,
Суны кайдан эчәрсең?
Кара аргымак катырдың,
Атны кайдан менәрсең?
Кара лачын кау иттең, [кау иттең – корыттың, кагайттың]
Кошны кайдан чөярсең?
Катифәне хурладың, [катифә – хәтфә]
Тунны кайдан киярсең?
Калын нөгәр таркаттың,
Нөгәр кайдан тотарсың?
Ханәкәне алҗыттың,
Сылу кайдан кочарсың?
Кардай чәче агарган,
Курдай күзе кызарган,
Син дигәндә җан аткан
Ялгыз атаң мин идем,
Күзем орып чыгардың;
Кайда барып уңарсың?
Кайда бер барсаң тынарсың?
Языгы белән гонаһсын,
Кайда ла барып йоларсың?

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XIV бүлек - Рафаэль Миргаязов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XIV
Норадынның Җанбайга очрап әйтешкәне, Җанбайның Идегәй белән Норадынны бозылыштырганы

Юлдашлары кушылып,
Алар юлга киткәндә,
Юлда торган байтирәк,
Байтирәккә төшкәндә,
Кара аргымак каңтарып, [каңтару – атның тезгенен ияренең алгы башына тартып бәйләп кую, кызулап килгәндә атның тире кайтканчы шулай тоталар]
Йоклап яткан берәүне
Күрә биреп килгәндә,
Үтерергә уйлады,
Аннан кулын кире алды:
– Йоклаганны үтергән,
Коралсызга кул салган –
Хатын булыр, ир булмас! –
Аны әйтеп Норадын,
Ул әдәмне уятты.

Уяна биреп беравык,
Тора килде Киң Җанбай,
Тора килеп сарнады:
– Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың!
Тукмак яллы турыны
Кайда мендең, Норадын?
Тугыз күзле кирәүкә
Кайда кидең, Норадын?
Саурык бия сөте иде, [саурык – ?]
Тыныч йортка кот иде
Туктамыштай ханиям –
Аны ниттең, Норадын?

Анда әйтте Норадын:
– Тукмак яллы турыны
Тунаган җирдә менгәнмен;
Тугыз күзле кирәүкәне
Үтергән җирдә кигәнмен!
Саурык бия сөте булса,
Тыныч йортка кот булса,
Туктамыштай ханыңны,
Синең якын каныңны,
Төлке күлдә эзләнеп,
Эзен чыгарып алганмын;
Ку күлленең күлендә
Баса барып җиткәнмен,
Уклашып көрәш иткән соң,
Иңкәйтеп җанын алганмын.
Кәмалның улы Киң Җанбай,
Сине җырау диделәр,
Сине чичән диделәр;
Мине мактап җырласаң,
Ярлыкармын, Җаныбай,
Үзеңне син мактасаң,
Үлтерермен, Җаныбай.
Башыңны баудай кисәрмен,
Канҗагама йөлде ясап буармын! [йөлде – приз, ярышта узу билгесе]

Анда Җанбай әйтте лә:
– Аптыраган ахмакмын,
Нине табып әйтием?
Мин җыраучы түгелмен,
Мин чичән дә түгелмен;
Җыраучылар килгәнче,
Чичәннәр сиңа иргәнче [иргәнче – ирешкәнче, очраганчы]
Беразрак мин синең
Күңелең аулап торыем:
Көярсең, ирнең баласы,
Көярсең дә янарсың!

Норадын анда әйтте лә:
– Көяр утка янмага
Мин кауданлы җир түгел;
Син үзеңнең тапканыңны,
Җанбай, аны җырлагыл!

Анда Җанбай әйтте лә:
– Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың,
Тапканымны җырласам,
Белгәнемне җырласам,
Күңелең бераз аулансын:
Түбәгә чыккан дүртәүгә
Түрә булыр көн туармы?
Аркада торган алтауга
Ага булыр көн туармы?
Идегәй белән Норадын
Көне батар көн туармы?
Түбәдәге дүрт йолдыз
Таңы атар көн туармы?
Тубал турат койрыгы
Дүрт чалуга килгәнме?
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирде хан булып,
Борынгыдай дан булып,
Ту җилкелдәр көн туармы?
Безгә туган шушы көн
Сиңа тагын бер туып,
Чөйдәле балта кулга алып, [чөйдәле – түтәле]
Чөйдәсенә бер менеп, [чөйдә – калын җилкә]
Түмәнчек күзле бабаңны [түмәнчек – ?]
Түбәләр көн туармы?

Пүшләк башы кара урман [пүшләк – ?]
Әүвәлгедәй безнең ту,
Шунда башкып иңсә иде! [башкып – ?]
Түше шалпык бүз шоңкар
Һавадан түнеп иңсә иде!
Дүрткә аерылып ак найза
Түрә авызына төшсә иде!
Дүртәү-бишәү бер булып,
Әүвәлгедәй безнекеләр
Ту киңәшкә килсә иде! [ту киңәш – байраклар киңәше, хәрби киңәш]
Дүрт болҗарның агасы, [болҗар – гаскәр туплана торган урын]
Макмал улы Киң Җанбай
Хан Туктамыш чагында [?]
Түрә булып үтсә иде!
Идегәй улы Норадын
Әрмәчесез үтсә иде! [әрмәчесе – ?]
Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың!

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XIII бүлек - Руслан Габитов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XIII
Норадынның Туктамыш ханны үтергәне

Азамат ир Туктамыш
Качып бара ятканда,
Чулманны кайта кичкәндә,
Ыкның башы – җим башы,
Җим далага җиткәндә [җим дала – Дим буе даласы]
“Җиз бүрекле йөз ирем
Җим далада күренер”, дип,
Йөз иреннән аерылып,
Киң Җанбайны янга алып,
Икәүләп юлга юнәлде.
Янә бер көн баргачтын,
Кәмалның улы Киң Җанбай
Атыннан иңеп торганда,
Колагын җиргә куйганда,
Норадын менгән Сарала
Үкерә биреп кешнәде.
Җанбай анда сискәнде,
Туктамыш аны күргәндә
Күңеле боздай бозарып,
Киң Җанбайга аны әйтте:
– Кашымдагы юлдашым
Чыбыр-чыбыр итәдер,
Җанына кыен килгәндә
Мине ташлап китәдер;
Бу барганнан барырмын,
Төлкелегә барырмын.
Төлкеледә курыксам мин,
Ку күлленең күлендә
Баса биреп ятармын.
Теләвеңне теләп торгайсың,
Аллам-иям иш булса,
Унөч ел үтте дигәндә
Янә кайтып килермен.

Аны да әйтеп Туктамыш
Киң Җанбайдан аерылды.
Төлкелегә юл тотты;
Төлкеледә кунганда,
Колагын җиргә куйганда
Норадын менгән Сарала
Үкереп янә кешнәде.
Аны ишетеп Туктамыш,
Анда җаны бер курыкты,
Ку күленә юл тотты.
Ку күленә барганда,
Җир-сулары калганда,
Тулгай биреп аны әйтте:
– Иделдән чыккан Ирмешәл,
Ирмешәлдән чыккан Колторган,
Колторганнан аерылдым,
Кошны кайда чөярмен?
Көбәмнең бикләренең
Бавын ничек чишәрмен?
Колача аттан йөк ауды,
Куышны кая артармын? [артармын – төярмен?
Сынаулы бүзем егылды,
Сынаусыз, ал белмәгән
Бидәүгә ничек базып мением? [бидәү – гарәп аты]
Сер белмәгән башларга
Серемне ничек түгием?
Күп нөгәрдән аерылдым,
Киңәшемне инде кемнән сорармын?

Туктамыш алай барганда,
Эченнән эче янганда,
Тугыз күзле кирәүкә
Иңсәдән басып барганда,
Бүз юшанга җиткәндә [бүз юшан – ак әрем]
Бигеннән чишеп ул тунын,
Калдырырга уйлады:
“Бер билгесе юк икән
Кирәүкәмне салмага.
Караң калыр кара тун [караң калу – иясез калу]
Бүз юшанга салыем,
Алла үземә биргәндә
Кайтып синнән алыем”, – дип,
Тугыз күзле көбәне
Анда салып калдырды.

Туктамышның артыннан
Эзеннән эзен чыгарып
Баса килде Норадын.
Бүз юшанга җиткәндә
Караң калган кара тун
Тугыз күзле кирәүкә –
Аны да табып Норадын,
Өстенә киеп корганып,
Ку күленә юнәлде.

Ку күлленең күлендә
Кау камышта ятканда [кау – коры]
Туктамыштай зур ханның
Дөрселдидер йөрәге.
Ку күленнән курыкканда
Туктамыш хан аны әйтте:
– “Дөрс-дөрс” итеп, “дөрс” итеп,
Дөрселдәмә, сум йөрәк;
Тынычлыкка зар чакта
Дөрселдәвең ник кирәк?!
Идегәй дә икәү, мин яңгыз,
Иреккән җирдә тынармын;
Сулкылдама, ак найза, [найза – япьле сөңге]
Суешкан җирдә сынарсың!
Балкылдама, бала усак!
Батырларым, биләрем
Бөялешеп килгәндә
Сөңге сапка кыярлар;
Бала усагың япрагы
Җирдә ятып сулар ла.
Кубалама, коба җил,
Тәңредән изен килсә тынармын; [изен – рөхсәт]
Боркырама, коба ком,
Яңгыр яуса ятарсың,
Кыбырсыма, тукмак ял,
Яу килгән көн басылырсың;
Көлберәмә, көн ана! – [көлберәмә – көлемсерәмә; көн – кояш]
Болыт килсә батарсың.
Тулыксыма, тонык су!
Мине өшеткән суык су!
Туксанның бере туса катарсың! [кыш айларының беренче көне]
Тыңламасаң сүземне,
Өстеңә елкы әйдәрмен –
Бер суырса корырсың,
Бер батлавык булырсың.
Кыйкулама, кызгыч кош, [кызгыч – ?
Канатың куш, муйның буш,
Авызың-борының мөгез кош,
Авазың яман зарлы кош!
Батлавык тулган елкым юк,
Ояң таптар малым юк,
Оя тулган йомыркаң
Итәкләп алыр углым юк!
Бу катардан җан калса,
Аллам-иям иш булса,
Нугайлының агыр йорт,
Башчы булып мин килсәм,
Кара лачын – Төкле Аяк
Өстеңә чөеп бер салсам,
Анда бер куркып чумарсың!
Күл иясе син булсаң,
Мин күпләрнең иясе,
Баш очымда әйләнеп,
Кыйку салып йөрмәче!
Сине күлдән аерган,
Мине илдән аерган
Идегәй улы Норадын
Минемдәен саргаеп,
Казак чыксын иленнән!
Садаклары салбырап, [салбырап – ?]
Һич төшмәсен биленнән!

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XII бүлек - Алмаз Миргаязов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XII
Туктамыш ханның сарайдан качып киткәндә тулгап әйткәне

– Әй егетләр, чуралар! –
Урманбит би үлгәндә,
Ун сан нугай бөлгәндә, [ун сан – йөз мең]
Шаһназар батыр яудан
Яралы барып килгәндә,
Алач та алач булганда, [алач – казахның бер ыруы?]
Алачадан хан булганда,
Аяз да көннәр монарланып,
Гарасат уты янганда,
Бура боздан тайганда,
Бутасы баш күтәреп торганда,
Каз очып шоңкар куганда,
Ханнан гайрәт киткәндә,
Бигә мидәт иңгәндә, [мидәт – ?]
Хан качып, би куганда,
Хан йөрүгә төшкәндә,
Идегәй мырза талашып,
Ил соңына төшкәндә, –
Хан Туктамыш гарьләнеп,
Байтагым дип зарланып [байтак – халык? пайтәхет?]
Аны әйтеп тулгады:

– Әй байтагым, байтагым,
Сине алдырдым мин тагын,
Дошман талар килгән соң,
Әл-аман бул миннән соң!
Байтагымның эчендә
Ун сан минем нугаем;
Синнән тагын аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Ун сан нугайдан азак,
Өч йөз алтмыш йорт казак,
Синнән тагын аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Унбиш чурам арталмас,
Унике атан тарталмас,
Чыңгыздан калган кара ту,
Сине яуда калдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Башлы,башлы, башлы урда,
Башта сине алдырдым;
Байтагы эчеп бетермәс
Бал чапчактан аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Сулап булат игәгән
Алыбымнан аерылдым;
Күтәрмә буе сум алтын
Күрекле тагаемнан аерылдым, [тагай – тәхет]
Чат та ефәк коршанган [коршанган – ябынган]
Саф солтаннан аерылдым; [саф солтан – хан балалары]
Кушаллык өйгә баш булган [кушаллык өй – куш өй]
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны,
Йәникәдәй бикәчне
Капыллыкта тиген улҗа кылдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Арадан кулар очырмас,
Өч йөз сөңге кыргытмас,
Тарлан бүздән аерылдым;
Йөрүдә чыбык сирпетмәс,
Чабуда колан ияртмәс,
Карыганчы көч булган [карыганчы – картайганчы]
Каранардан аерылдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Урманбит би үлгән йорт,
Шаһназар батыр яудан
Яралы барып килгән йорт;
Үзән дә Үзән, Үзән су
Үзәкләп урдам корган йорт,
Үзәкләп суккан сум тимер [сум тимер – озынча сугылган тоташ тимер]
Ишегемә сынҗыр булган йорт; [сынҗыр – чылбыр]
Үзәкләп кунган урданың
Башына тынгы кунган йорт,
Тынычлык, мазаң алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Тулыксыган ана Идел,
Тулыксып урдам кунган йорт,
Байтагымның баласы
Туып-үскән уңган йорт,
Уңышыңны алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Кундакка урдам кундырып, [кундак – ?]
Хан сараен салдырып,
Артыма чатыр кундырып,
Алдыма базар кордырып,
Алтыннан акча кистереп,
Шул алтынның мөһерене
Үз исемемә суктырып,
Тагы аз гына мин анда
Хан булыем дип идем,
Сине тагын алдырдым,
Әл-аман бул миннән соң!
Иртән торып кош чөйсәм,
Каз белән ку алдырган Идел-йорт;
Ат башындай сары алтын
Сандыгымда яткан йорт.
Иңгәү тирән Идел-йорт, [иңгәү – ?]
Җәйләү салган котлы йорт;
Кечкенә җаным Йәникә
Киленчәк булып төшкән йорт,
Йөгенеп аяк алган йорт,
Иелеп сәләм биргән йорт,
Күрекле туган сылуны
Бикәч итеп алган йорт,
Ак бөркәнчек салган йорт,
Ал иннеген яккан йорт,
Кызыл мәрҗән таккан йорт;
Акбүз атка менгән йорт,
Яңгыз да каргам Кадыйрбирде, [?]
Кадыйрбирде солтан туган йорт,
Каплы камка ерткан йорт; [камка – парча (тукыма)]
Ун сан нугай җыйган йорт;
Өлкән бер туй кылган йорт;
Ялгызыма алкыш тисен дип,
Арак белән шарапка
Шунда яман туйган йорт,
Туктамыш ханның иде йорт,
Индедән соң котлы булсын!

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XI бүлек - Фәнил Гыйләҗев укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XI
Идегәйнең Туктамыш хан урдасы белән орышканы

Ул дигәнче бу булды:
Кара болыт якынлап,
Көн урынына төн булды.
Бөркелеп чыккан тузаннан
Җир белән күк бер булды.
Яшене-уты ялтырап,
Тәңредән ут килде дип,
Күк ярылды, җир ауды,
Бер фәләкәт инде дип, [бәлә, афат]
Ханнар катып торганда,
Яулар посып торганда,
Анда тузан ачылып,
Илле төрле ту белән,
Илле меңлек яу белән
Җитеп килде Идегәй.
Унҗиде ире кашында,
Кырык ире артында,
Чуар атын уйнатып,
Ашыкмый мәйдан буйлатып
Үтеп керде Идегәй.

Туктамыштай зар ханнар,
Тук богадай тарханнар, [бога – үгез]
Заты Чыңгыз солтаннар,
Атаның булган баласы,
Аганың булган энесе
Идегәйдәй бер ирнең
Йөрешенә карады.

Тимгел Чуар, Тим Чуар,
Тим Чуары – астында,
Солтанатлы ай бүрек
Бөркет кыяк башында,
Ал караука ак алтын [караука – ?]
Кигән туны өстендә;
Яурыны киң алпатлы, [алпатлы]
Суймырыктай сымбатлы, [суймырык – ?]
Арбадан киң күкрәге,
Арыслан юан беләге;
Ашыкмый йөреп атлатып,
Кыпчак бигә килгәндә,
Озактан сәләм биргәндә
Кыпчак бине Идегәйнең
Өрәге басып, агарып,
Буыны бетеп, таралып,
Тыны бетеп, каралып,
Беравык өнсез торгачтын:
– Бүген каста булдым! – дип,
Бакырып качты даладан.
Ялгызы тотып бер мәйдан,
Яу батыры Идегәй
Сузылмалы кылычын
Кармап алып сабыннан,
Суырып алып кабыннан,
Оран салып айкады.
Күк капугы ачылып,
Күз камашып калгандай
Дала йөзе балк итте.
Чуар атын бер типте,
Тибенгедән тир чыкты;
Каршыда торган кара яу
Туксан башлы урданың
Каршыннан килеп акырып,
Маңлаена бер сукты,
Таңлаеннан ут чыкты. [таңлай – аңкау]
Андый итеп бер сукты –
Туксан урда бер купты!

Анда купты бер орыш –
Идегәйнең орышы,
Донъяларда булмаган
Ир Идегәй сугышы.
Румнан купкан Эскәндәр – [Александр Македонский]
Ул да андый орган юк.
Дарап улы Өрестәм –
Ул да андый орган юк.
Юзекәй улы ир Чыңгыз
Бер сукканда ун суккан,
Ташка сукса ут чыккан,
Җиргә сукса су чыккан,
Иргә сукса кан чыккан,
Канга сукса җан чыккан;
Ир Идегәй органда
Аннан өстен орышты!
Шаң-шаң иткән шам кылыч –
Идегәйнең кылычы.
Төндә балкыр ут булган,
Көндә балкыр су булган,
Ут елдырым яшен таш –
Чын булаттан корычы,
Аждаһадай сулаган
Ул кылычның сулышы.
Бер селтәде – бере ауды,
Бере ауганга уны ауды,
Ун ауганның җиле бар,
Уны белән йөзе ауды,
Йөзе ауганга меңе ауды.
Караны кара димәде,
Бине күзгә элмәде,
Үлем дигән казаны
Чебендәен күрмәде.
Боркырап чыккан төтенен,
Кайнап торган казанын,
Корулы торган чатырын,
Барын бердәй аударып,
Үлән ярган бүредәй,
Әдәм егып юл ярып,
Килә бирде Идегәй.
Салкын казан, суык су –
Аны җитеп аударып,
Чыңгыздан калган кара ту –
Аны җитеп аударып,
Ат астында калдырып,
Тоякка салып сындырып,
Юлда барын таптатып,
Сөрә бирде Идегәй.
Идегәй килә дигәндә
Аны белгән ни ир бар –
Урда бозып таралды.
Азамат ир Туктамыш –
Унике ире алдында,
Тугыз ире артында,
Туксан башлы урдасын
Тәңре хөкеменә тапшырып,
Дәрвазасын яптырып,
Шәһәренә кереп камалды.

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

X бүлек - Алмаз Миргаязов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

X
Аксак Тимернең Туктамыш хан белән орыш башлап хур булганы

Пир Галәтдин кайтканда,
Идегәйнең җавабын
Туктамышка әйткәндә,
Туктамыштай олы хан
Урдасына яр салды.
Ул да атланды каладан,
Бу да атланды каладан,
Тугыз батыр агасы
Мөйтәннән туган Кыпчак би,
Исәнтәй улы Ходайбирде би,
Кара Куҗа Аргын би,
Кәмалның улы Киң Җанбай,
Янгурадай йорт бие,
Илтәрәстәй ил бие,
Алаңгасар Алман би,
Айбалталы Дөрмән би,
Байназардай диван би,
Кинегесле Кәрим би,
Уймавыттан Үмәр би,
Тарлавыктан Төмән би,
Мең башыннан йөз башы,
Йөз башыннан ун башы,
Иравылдан иравыл,
Соргавылдан соргавыл,
Ясавылдан ясавыл –
Бар да атланды каладан.
Алпан-тилпән атлаган
Заты Чыңгыз ни ир бар – [Чыңгыз затыннан булган]
Бар да атланды сарайдан.
Ат менгән дә калмады,
Тай менгән дә калмады,
Куңалтак киеп күн итек, [куңалтак – яланаякка]
Җайдак менгән сыбайның,
Җәяүләп төшкән явырның [явыр – яу ире, сугышчы]
Исәбе-саны булмады.
Чыңгыздан килгән кара ту –
Кара туны күтәртеп,
Чирүен әйдәп атланып,
Кара туп сөйрәп, “гөрс” итеп,
Азамат ир Туктамыш
Каладан чыгып туктады.

Әмир Бырлас Шаһ Тимер
Туктамышның хәлен күргәндә
Хәйләгә талып уй кылды,
Уй кылганда бу диде:
– Идегәй торып китте инде;
Иленнән кайта килгәнче
Мин дә аны көтмәем,
Эшемне күреп калыем;
Туктамыштай тукал хан [тукал – мүкләк]
Иделдән кубып килгәндә
Җаектан кубып барыем.
Кизәгемне биргәнче, [кизәк – нәүбәт]
Кизәнеп сугып калыем,
Йорт-казнасын алыем...
Идегәй кайтып килгәндә
Аны уртакчы итмәем,
Аның да Идел йортына
Мин баш булып алаем!

Аны әйтеп Шаһ Тимер,
Аламанын торгызды. [аламан – масса (гаскәр)]
Уң кул бие Ир Каплан,
Аны уңнан торгызып,
Сул кул бие Кыйгырчык,
Аны сулдан торгызып,
Алдына филләр тездереп,
Теше кайраулы ак филне
Төшәр юлга куйдырып,
Өстенә чатыр кордырып,
Эченә үзен кундырып,
Җаектан алып Иделгә
Як кыргынын торгызып,
Ул да килеп туктады.
Ике чирү кара яу
Ике яктан бер килеп,
Кылдай мәйдан тартылды.

Беравык мәйдан тын булды.
Шаһ Тимердән бер батыр –
Уң кул бие Ир Каплан,
Кигәне көмеш ак савыт, [савыт – көбә]
Көн ярыктай балк итеп, [көн ярык – көн яктысы]
Тугыз батман, тугыз теш
Туң чукмарын кулга элеп,
Ат сикертеп уртага,
Мәйдан тотып туктады.

Туктамыш хан ягыннан
Карагай буе ат менеп,
Мең чүкечле тимер тун –
Биген биккә тарттырып,
Күгән салып каптырып,
Сиксән сөям сөңгене
Селтәмәстән кулга алып,
Мөйтәннән туган Кыпчак би
Чыга куйды “гөрс” итеп!
Каршыга килеп бер торды,
Карагай буе сөңгесен
Ир Капланга бер орды;
Органы карь итмәде, [карь итмәде – тәэсир итмәде]
Сиксән сөям сөңгесе [сөям – 18 см чамасы]
Ак савыттан үтмәде,
Үтеп тәнгә җитмәде.