XVI. Норадынның кайтып атасын куганы, Идегәйнең казак чыгып киткәне

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

XVI бүлек - Рафаэль Миргаязов укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

XVI
Норадынның кайтып атасын куганы, Идегәйнең казак чыгып киткәне

Идегәй углын куганда,
Иле берекми торганда,
Хан тәхетенә хан итеп
Шадибәкне куйганда,
Дала буен ду итеп
Дуадак үтте Норадын.
Бер юнәлде Тимергә,
Бер юнәлде Сыганакка, [Сыганак – Ак Урданың үзәк шәһәре]
Сыганактан чыгып Сарайчык, [Иделнең сул ягында булган шәһәр]
Сарайчыктан Аҗдаркан, [Аҗдаркан – Әстерхан]
Аҗдарканнан Актүбә,
Актүбәдән Җаекка,
Җаек башы Кырык Чолан,
Идел башы Ирәмәл, [Ирәмәл – хәзерге Башкортстандагы тау]
Ирәмәлдән Норага,
Норадан чыгып Иртешкә,
Ил кыдырды Норадын.
Ата белән даулашып,
Халык белән яулашып,
Ил яхшысын тапмады,
Аннан илгә дус булды.
Күчкән күчкә кушылып,
Күчмәләргә баш булып,
Даладан дала кыдырды,
Анда күңелен тындырды.

Кәмалның улы Киң Җанбай
Көннән бер көн Идегәйгә
Бер килмәсә бер килде,
Бер килгәндә аны әйтте:
– Идегәй, син таңдагы көн
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярарсың?
Дошманың аулай үләрсең;
Норадын яман улың түгел иде,
Кендегеңне борырсың!

Анда әйтте Идегәй:
– Яхшы әйттең, җан әкәсе,
Бик хуш әйттең, яу нәкәсе! [яу нәкәсе – кешелексез, дошман]
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярармын?
Дошман аулай үләрмен,
Я дошманга калырмын.
Норадын яман углым түгел иде,
Кендегемне борырмын!

Норадын дала кичкәндә
Айлар, көннәр үткәндә,
Ялгыз углын сагынып,
Сагынып та зарыгып,
Идегәй аны җырлады:
– Алыстан кара күренсә,
Әйләнешкән мырза углым,
Юыктан кара күренсә,
Тулганышкан мырза углым,
Бурай-бурай кар яуса,
Бүз киерешкән мырза углым,
Бура сынлы ут килсә,
Булат калкан – мырза углым!
Читтә солтан булудан
Илдә олтан булу артык;
Күктә Чулпан булудан
Суда чуртан булу артык.
Әй Норадын, улым, әй,
Сагындырды мине артык!

Анда торып Идегәй,
Ил өлкәне биләргә
Киңәш-уңаш иткән соң,
Норадынны чакыртып
Илчеләрен җибәрде.

Илчеләр җитеп килгәндә
Норадынга аны әйтте:
– Кәмалның углы Җанбайдан,
Сорагантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атаңнан [ирекле ир – хәкем итәргә хаклы мәгънәсендә. Хан булмаган килеш илне идәрә итүче.]
Өндәү килде “кайтсын!” – дип;
Кугын килде “кайтсын!” – дип;
Үпкәләсә үпкә сүзен әйтсен, дип;
Ике канат, бер койрык,
Инеп шоңкар чөйсен, дип;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчсен, дип;
Ай кашында бер йолдыз,
Зөһрә балкый торсын, дип;
Таң алдында бер йолдыз,
Чулпан балкый торсын, дип;
Кызыл канлы кылычын
Ак сөт белән юсын, дип;
Иргә сәләм биргәндә
Иңкәеп тәгъзим кылсын, дип;
Асыраган атасын
Ата диеп белсен, дип;
Аз гына гаебе булса да,
Анасы аша кичсен, дип.

Анда әйтте Норадын:
– Кәмал углы Җанбайдан,
Соргантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атамнан
Өндәү килсә дә кайтмасмын;
Үпкәләсәм дә әйтмәсмен.
Ике канат, бер койрык,
Иңеп шоңкар чөймәсмен;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчмәсмен;
Иргә сәләм бирмәсмен,
Иңкәеп тәгъзим кылмасмын.
Ирнең күңеле ефәктәй –
Бер төйнәлсә чишелмәс,
Таразуга салсаң тиңләнмәс, [таразу – үлчәү]
Мыскалга салсаң ким имәс.