Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi

Şuşada Kavalerli Şirinbəylilər kimi tanınmış və şərəfli yol keçmiş, məşhur Qarabağ nəslinin nümayəndələrinə ithaf olunur

Milli istiqlal nəzəriyyəçisi Hüseyn Baykara

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi ölkəmizdə müstəqil dövlətçilik ideyasının formalaşması, həyata keçirilməsi, yaşadılması və yenidən bərpa olunmasının bir əsrlik tarixi salnaməsinin böyük bir dövrünün yekunudur. Doğrudur, Azərbaycanda istiqlal ideyası XIX əsrdən etibarən müxtəlif formada ifadə olunmuşdu. Lakin XX əsrin əvvəllərində baş vermiş böyük ictimai-siyasi hadisələr azadlıq arzusunu real milli istiqlal uğrunda mübarizə formasına gətirib çıxarmışdır.

Bütün türk-müsəlman dünyasında birinci müstəqil dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti azadlıq ideyasının arzudan gerçəkliyə çevrilməsinin real nümunəsidir. Qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkəmizdə dövlət müstəqilliyinin bünövrəsidir. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli dövlətçilik tariximizdəki roluna yüksək qiymət vermişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinin qeyd olunması haqqında Sərəncamı dövlət müstəqilliyi ənənələrinə verilmiş yüksək siyasi qiymətin ifadəsi olmaqla bərabər, həm də ölkəmizdə müstəqil dövlətin daha da inkişaf etdirilib möhkəmləndirilməsi üçün keçilmiş yolun dərindən təhlil edilib dəyərləndirilməsinə, ibrətamiz dərslərinin öyrənilməsinə, istiqlal mücahidlərinin xatirəsinə ehtiram göstərilməsinə işıq salan mühüm əhəmiyyətə malik sənəddir.

Tərcümeyi-hal göstəricilərinə görə Hüseyn Baykara (1904-1984) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olmasa da, müstəqil dövlətçiliyimizin tarixində şərəfli yer tutmuş bu tarixi hadisənin tərəfdarlarından və təəssübkeşlərindən biri kimi tanınmışdır. Gənc yaşlarında ikən istiqlalçı baxışları ilə diqqəti cəlb edən bu vətənpərvər Azərbaycan ziyalısı Türkiyədə siyasi mühacirətdə yaşamış, vətənpərvər bir azərbaycanlı olaraq milli istiqlal sevdasını həmişə uca tutmuş və təbliğ etmişdir. İstanbul Universitetində mükəmməl hüquq təhsili almış Hüseyn Baykara Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin və onun qurucularının fəaliyyətini siyasi-hüquqi cəhətdən təhlil edib sistemli şəkildə dəyərləndirmişdir. O, Azərbaycan siyasi mühacirətinin nəzəriyyəçi qolunu təmsil etmiş, milli istiqlalçılığa dair baxışlar sisteminin formalaşdırılması yollarında fədakarlıqla xidmət göstərmişdir. Bu mənada Hüseyn Baykara milli dövlətçiliyin tarixini və nəzəriyyəsini dərindən mənimsəyib öyrənmiş tanınmış mühacir Azərbaycan ziyalısıdır. O, ölkədə və mühacirətdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan milli istiqlalçılarının elmi təsnifatını vermişdir. Hüseyn Baykaranın müəyyən etdiyi siyasi istiqlal nəzəriyyəsi milli istiqlala gələn yolların geniş cəbhəsinin aydın surətdə dərk olunmasına işıq salır. Onun XX əsrin əvvəllərindəki azadlıq hərəkatının müxtəlif qütbləri haqqındakı baxışları mükəmməl siyasi-elmi təsnifatdır. Hüseyn Baykaranın Əhməd Ağaoğlunun islamçı, Əlibəy Hüseynzadənin türkçü-turançı, Məmməd Əmin Rəsulzadənin sosial-demokrat, Əlimərdan bəy Topçubaşovun liberal-demokrat olmalarına dair mülahizələri istiqlal mübarizəsinin çoxqütblü inkişafının mükəmməl bir modelidir. Eyni zamanda o, milli istiqlal ideyasının ümmətçilikdən milliyyətçiliyə və azərbaycançılığa doğru təkamül proseslərinin də obyektiv siyasi təsnifatını yaratmışdır. Bu fikirlər öz dövrü üçün yeni olduğu kimi, bu gün üçün də aktual və əhəmiyyətlidir. Azərbaycan milli istiqlalının tarixi inkişaf yolunun mahiyyətini dərindən dərk və şərh etmək baxımından Hüseyn Baykaranın baxışları müasir dövrdə də diqqəti cəlb edən əhəmiyyətli nəzəri qənaətlərdir.

Siyasi istiqlal düşüncəsi ilə istiqlalçı ədəbiyyatın qarşılıqlı üzvi əlaqəsi haqqında da Hüseyn Baykaranın baxışları obyektiv və cəlbedicidir. Onun fikrincə milli azadlıq hərəkatında ədəbi hərəkat siyasi mübarizəyə dəstək verərək onu tamamlamış və daha da inkişaf etməsinə ciddi təsir göstərmişdir. Hüseyn Bay-karanın XX əsrin əvvəllərindəki ədəbi hərəkatı realizm və romantizm cəbhələri üzrə təsnif etməsi elmi cəhətdən obyektiv qənaətləri ifadə edir. Ədəbiyyatda romantizmi və realist cəbhəni təmsil edənlərin fərqli mövqelərini müəyyən etmək baxımından da Hüseyn Baykaranın mülahizələri əsaslı və inandırıcıdır: “Romantiklər cəmiyyətin yaralarını sağaltmağa çalışırdılar. Realistlər isə cəmiyyətin yarasına doğrudan-doğruya neştərlər batırır və axan irini təmizləyərək cəmiyyətin yaralarını sağaltmaq üçün çalışırdılar”. O, haqlı olaraq Azərbaycan yazıçı və şairlərinin öz əsərlərində xalqın milli azadlıq arzusunu, istiqlal ideyalarını həyata keçirmək uğrunda mübarizəni irəli aparan millət qəhrəmanlarını tərənnüm etməsini milli istiqlala əsl xidmət kimi qiymətləndirmişdir.

Hüseyn Baykara siyasi baxışlarına görə milli istiqlalçı, idealı etibarilə azərbaycançı idi. O, azərbaycançılığın kamil bir ideoloqu olmuş, həyatının sonuna qədər bu ideala sadiq qalmışdır. Hüseyn Baykaranın əsərləri müasir dövrdə müstəqil dövlətçilik və azərbaycançılıq ideyalarına sədaqət düşüncəsini daha da dərinləşdirib möhkəmləndirən tarixi-nəzəri irs kimi qiymətli mənbələrdir. Bu əsərlər Azərbaycan milli istiqlalının tarixi dərslərini və nəzəri təcrübəsini yeni nəsillərə çatdırmaq və milli dövlətçilik düşüncəsi aşılamaq baxımından da müasir səslənir.

Təqdim olunan kitab Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən müstəqil Azərbaycan Respublikasına qədər keçirilmiş şərəfli yolun məsuliyyətli və ibrətamiz dərslərini diqqət mərkəzinə çəkmək və daha böyük gələcəyə işıq salmaq baxımından xüsusi aktuallığa malikdir.

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik

3 dekabr 2017-ci il

MÜƏLLİF HAQQINDA

 
Soranlara ben bu yurdun
Anlatayım nəsiyim:
Bən çiynənən bir ülkənin,
Haqq bağıran səsiyim.
 

Əhməd Cavad

20-ci illər! Minlərlə insanın öz doğma elindən, ulusundan qovulub didərgin salındığı illər! Bu amansız illərdən, bu talesiz insanlardan danışmaq da, yazmaq da olduqca çətindir.

Bolşeviklər qanlı qırğınlardan sonra Azərbaycanda hakimiyyətə gəldilər. Onların hakimiyyəti illərində respublikamızda yüzlərlə ziyalı haqsız təqiblərə məruz qalmış, doğma yurdunu tərk etməyə məcbur olmuşdur. Əhməd Ağaoğlu, Əhməd Cəfəroğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Almas İldırım, Hüseyn Baykara, Mirzə Bala Məmmədzadə, Əbdülvahab Yurdsevər və başqaları vətən torpağından uzaqlarda yaşayıb-yaratmışlar. Ancaq bir an da Azərbaycansız yaşamamışlar, ürəklərində gəzdirmişlər Azərbaycan odunu, Azərbaycan həsrətini. Uzaqlarda yaşasalar da, ancaq vətənsiz yaşamayıblar. Ürəklərində qövr eləyən qürbət duyğusu, qəriblik ağısı şeirlərinə, əsərlərinə süzülüb axıb.

Çox təəssüflər olsun ki, uzun müddət bu istiqlal mübarizlərinin adlarını unutduq, onların Azərbaycanın azadlığı uğrunda apardıqları mübarizəyə göz yumduq. Hətta adlarının çəkilməsini belə qadağan etdik. Onlara vətənsevər olduqları halda “vətən xaini” damğası vurduq. Tanrının rəhminə min şükür olsun ki, gec də olsa, öz yanlış hərəkətlərimizi anladıq, haqq yoluna qayıtdıq, onlara özlərinin qazandığı dəyəri verdik.

Son illər unudulmuş ziyalıların həyatı və yaradıcılığı mətbuatda, televiziyada, radioda tez-tez işıqlandırılır. Belə unudulmuş ziyalılardan biri də Hüseyn Baykaradır. Əsl adı Qara, soyadı Hüseynovdur. Türkiyədə Hüseyn Baykara adı ilə çox məşhurdur. O, 1904-cü ildə Azərbaycanın dilbər guşəsi olan Şuşada anadan olmuşdur. Hüseyn Baykara 1927-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində oxuyurdu. Onun qardaşı Surxay həmin illərdə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunu bitirib Qazax gimnaziyasında dərs deyirdi. (Surxay Sibirə sürgün edilmiş, 1955-ci ildə Qazaxıstanda həlak olmuşdur).

Hüseyn Baykara universitetdə oxuduğu illərdə fəallığı ilə tələbə yoldaşlarından daha çox fərqlənirdi. O, Azərbaycanın müstəqilliyi və azadlığı barədə tələbələr qarşısında tez-tez çıxışlar edirdi. Təbii ki, onun bu çıxışları bolşeviklərin, rusların buyruq qulu olan adamların xoşuna gəlmir və onu izləməyə başlayırlar. Çünki Hüseyn Baykara əvvəllər də mübarizə apardığı amallara görə həbs edilmişdi. Özünün yazdığı kimi, Bakının Staropoliseyski prospektindəki həbsxanada Azərbaycanın istiqlal şairi Əhməd Cavad ilə tanış olur və onunla sonralar dostluq edir.

Təqiblərə məruz qalan Baykara Azərbaycanı tərk etməyə məcbur olur. 1927-ci ilin baharında əvvəlcə İran, sonra isə Türkiyəyə gəlir. O, Türkiyədə İstanbul universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olur. Universiteti bitirdikdən sonra Eləziz şəhərində hakim işləyir. Bir müddətdən sonra İstanbula gələrək prokuror vəzifəsində çalışır. O, hüquqşünas olmaqla yanaşı ədəbi fəaliyyətini də davam etdirir. Azərbaycanın mədəniyyəti, ədəbiyyatı, ziyalıları və Azərbaycan xalqının vəziyyəti haqda mətbuatda elmi, publisistik məqalələrlə çıxış edir. Onun məqalələrini oxuduqda görürük ki, söhbət yalnız və yalnız Azərbaycandan gedir. O cümlədən “Azərbaycanda erməni basqısı və Naxçıvan məsələsi”, “Azərbaycan istiqlalının 50 illiyi dolayısilə”, “Azərbaycan cümhuriyyətinin iki hərbi zəfəri”, “Azərbaycan renessansını ya-panlardan Abbasqulu ağa Bakıxanov”, “Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin iqtisadi təməli”, “Dədə Qorqud kitabı üzərinə notlar” və sair yazılar bu qəbildəndir.

Hüseyn Baykara Azərbaycanın azadlıq hərəkatından bəhs edən bir neçə elmi kitabın müəllifidir. “XIX əsrdə Azərbaycan yeniləşmə hərəkatları” (kitab 1966-cı ildə Türk Kültürünü Araşdırma institutu tərəfindən nəşr olunmuşdur), “İran inqilabı və azadlıq hərəkatı”, “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” (kitab 1975-ci ildə İstanbulda buraxılmışdır).

Hüseyn Baykara “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitabında Azərbaycanın yaxın tarixini, müstəqil cümhuriyyətin az vaxt ərzində gördüyü işləri, ölkənin başına gələn fəlakətləri oxuculara çox məharətlə çatdıra bilmişdir. Müəllif bu əsərdə Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən istila olunmasını, ermənilərin bundan istifadə edərək Azərbaycanda qırğın törətməsini, türkiyəli soydaşlarımızın bizə etdikləri hərbi yardımı və digər hadisələri tarixi faktlar əsasında işıqlandırmışdır.

Hüseyn Baykara yazır ki, “Azərbaycan mədəniyyəti tarixi” ilə “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitablarım Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin əlifbasıdır. Sonra müəllif davam edərək yazır ki, “gələcəkdə Azərbaycanda bu mövzuda daha sanballı əsərlər yazılacaqdır. Azərbaycan xalqının keçmişini, azadlıq mübarizəsini öyrənənləri zaman özü yetişdirəcəkdir. O halda gələcək nəsil bu mübarizəni necə və hardan öyrənəcəkdir? Beləliklə, bu kitabları mənə yazdıran səbəblər bunlardır”.

İdeyaları uğrunda mübarizə apardığımız Lenin baba haqqında da maraqlı məlumat verilir. İllərlə səcdə etdiyimiz adam sən demə alman cəsusu imiş.

Kitabda olan maraqlı faktlardan biri də Türk ordusunun Azərbaycana hərbi yardımıdır. İsmət İnönü “Əks”, Fəxrəddin Altay “Həyat” jurnalında çap etdirdikləri xatirələrində 1918-ci il Birinci Dünya müharibəsinin axırlarında Osmanlı ordusunun Azərbaycan səfərini macəra adlandırmışdılar.

Müəllif vətəninin istiqlaliyyəti uğrunda ömrünün sonuna kimi mübarizə aparan Əhməd Cavad haqqında da lazımi bilgilər verir. Şairin işıq üzü görməyən şeirləri ilə ilk dəfə tanış oluruq. Əhməd Cavadın soydaşları ilə Bakının Yasamal dağında düşmənlərlə vuruşmasının şahidi oluruq. Milli Müstəqil Azərbaycan hökuməti Bakıda döyüş zamanı şəhid olanlara (indiki Dağüstü parkda) abidə qoymaq üçün tədbirlər görür, abidənin təməl-qoyma mərasimində Əhməd Cavad yana-yana “Qalx” şeirini oxuyur:

 
Qalx, qalx sarmaşıqlı məzar altından
Gəlmiş ziyarətə qızlar, gəlinlər.
Ey karvan keçidi, yollar üstündə
Hər gələn yolçuya yol soran əsgər.
 
 
Qovduqların sənin yabançı xanlar,
Qurtardı ölkəmi tökdüyün qanlar.
Bax, nasıl öpməkdə tozlar, dumanlar
Qərib məzarını, mənlə bərabər.
 

Hüseyn Baykara ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərdən də ürək ağrısı ilə söz açır. Daşnaksütyun partiyasının Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində müsəlmanların başlarına gətirdiyi müsibətləri tarixi faktlarla qeyd edir. Adını şəhər, kənd, küçə, kolxoz, idarələrə verdiyimiz Şaumyanın “Azərbaycanın azadlığı yerinə sizə məzarlıq bəxş edəcəyəm” deməsinin şahidi oluruq.

Müəllifin özünün yazdığı kimi “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitabı onun səkkiz illik zəhmətinin məhsuludur. O, xəstə olmasına baxmayaraq kitabı tamamlamış və gənc nəslə ərmağan etmişdir. Amma kitabda bəzi yanlışlar da vardır. Bəzi coğrafi adlar, tarixi hadisələrin illəri dəqiq verilməmişdir. Hər halda müəllifi başa düşmək olar, çünki keçmiş sovetlər ittifaqı “dəmir pərdəli” ölkə olmuşdur. Bunun nəticəsində də Baykara lazım olan sənədləri əldə edə bilməmişdir. Müəllif özü də etiraf edir ki, bu kitabda bəzi yanlışlıqlar da vardır. Bütün bunlarla yanaşı kitabdan indiyə kimi bizə məlum olmayan çox şey əldə edəcəyik.

Ömrünün sonuna kimi Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə aparan, vətənə qovuşmaq arzusu ilə yaşayan azadlıq aşiqi Hüseyn Baykara 1984-cü ildə beyninə qan sızması nəticəsində vəfat edir. Hüseyn Baykara ölümündən qabaq yazdığı bir bayatıda deyirdi:

 
Qürbət çəkilməyən acıdır,
Vətən insanların tacıdır.
Bir gün xalqım məni anacaq,
Qürbətdə ölməyimə yanacaq.
 

Hüseyn Baykaranın övladları hal-hazırda Türkiyədə yaşayırlar. Oğlanları Odhan bəy jurnalist, Mehmet Surxay bəy inşaatçı, qızları Mina xanım həkim, Gülqənd xanım isə mühəndisdir.

Elşən Türkel Əbdülhəsənli Bakı, 1992 il

BU ƏSƏRİMİ ADLARI MƏLUM OLAN VƏ MƏLUM OLMAYAN, ARALARINDA YOLDAŞLARIM OLAN AZƏRBAYCAN AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN ƏZİZ ŞƏHİDLƏRİNƏ İTHAF EDİRƏM!…

Düşmənlərimə müjdə, bən qəlbimdən xəstəyəm, Sonsuz həsrətlərimlə bir davamlı yasdayam. Bəni burda sanmayın, bən hər gün Qafqazdayam… Siz canımı görmərsiz, canım bu ana yurdda, Qəlbimin küllərini göndərin doğma yurda. Sovursunlar Qafqazın o coşqun rüzgarına, Bən umutsuz ölmədim, eyimsərəm yarına…

HÜSEYN BAYKARA

ÖN SÖZ

1917-ci ilin oktyabr ayında bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra, 1917-ci ilin noyabrın 2-də (15-i) “Sovet Xalqlarının Hüquqi Deklarasiyası”nı belə bəyan etmişdi: “Çar dövründə Rusiyada yaşayan xalqlar sistemli şəkildə bir-birlərinə qarşı çıxırdılar. Bu siyasətin nəticəsi mühümdür: “Bir tərəfdən insan qırğını və talanlar, digər tərəfdən xalqların əsarəti”.

Biri-biri ilə vuruşdurmaq üçün belə alçaq siyasətə lüzum yoxdur və bu təkrarlanmamalıdır. Bu siyasət Sovet xalqlarının “Azadlıq və ədalət” şəklində birləşmələrini yaratmalıdır.

Xalq Komissarları Soveti bu bəyannamə ilə Rusiyada millətlərarası münasibətlərdə öz fəaliyyətlərinin əsaslarını elan edir:

1 – Rusiya xalqlarının bərabərliyi və hakimiyyəti.

2 – Rusiya xalqlarının azad şəkildə öz müqəddəratlarını təyin etməsi (ayrılmaq və müstəqil dövlət qurmaq istisna olmaqla).

3 – Bütün milli-dini imtiyazlar və milli məhdudiyyətlər aradan götürüləcək.

4 – Rusiyada yaşayan azsaylı xalqlar və etnik qrupların suverenliyi qorunacaqdır.

1917-ci il dekabrın 16-da (3) Sovet hökuməti bütün Rusiya və Şərqdəki müsəlman zəhmətkeşlərinə çağırış edərək belə bir qərar vermişdir: “Öz milli həyatınızı müstəqil və maneəsiz olaraq qurun. Bu sizin hüququnuzdur. Onu da bilin ki, sizin hüququnuz Rusiyanın bütün xalqlarının hüququ kimi inqilab və onun hakimiyyəti tərəfindən qorunacaqdır”.

Bəyannaməni V. İ. Lenin başda olmaqla Sovet hökuməti imzalamışdır. 1918-1919 və 1920-ci illərdə keçirilən müxtəlif konqreslərdə bu haqda şəxsən V. İ. Lenin dönə-dönə çıxış etmişdir (Dekretı Sovetskoy Vlasti, 1957-ci il, səh. 40. Yejeqodnik Bolşoy Sovetskoy Ensiklopedii, 1972-ci il, səh. 7).

Birinci Dünya müharibəsinin maddi və mənəvi anlamda insana lazım olan hər şeyi darmadağın etdiyi bir vaxtda, bəşər tarixində görülməyən bir şəkildə Lenin və onun məsləkdaşlarının uydurduğu yalan və saxta bəyannamələr milyonlarla çarəsiz və saf insanlarda ümid yaratdı. Bu vaxta qədər Rusiya tarixində belə vədlər nə görülmüş, nə də eşidilmişdi. Lenin rus xalqının və əsarətdə yaşayan millətlərin pərişan və ruh düşkünlüyü vəziyyətinə düşdüyünü yaxşı bilirdi. Bütün uğurunu da bu uzaqgörənliyinə borclu idi.

Rus ordusuna sülh vəd edərək rus xalqını dörd il müddətində daxili müharibəyə sürükləmiş, kəndliyə torpaq vəd edərək onu “kolxoz” quruluşu adıyla başqa bir köləliyə cəlb etmiş, fəhləyə “fabriklərin sahibi olacaqsınız” deyərək şirnikləndirmiş, ən adi tətil hüquqlarından belə məhrum etmiş, onları daha da yoxsul vəziyyətə salmışdır. Bu vədlər bolşevikləri iqtidara gətirdi. İndi isə hakimiyyətdə uzun müddət qalmaq üçün rusların əsarəti altında yaşayan millətləri ələ almaq lazımdır.

Hürriyyət, ədalət, istiqlal gözləyən əsir millətləri bu şüarlarla bolşevik inqilabı aclığa, ölümə, sürgünə, kütlə halında qırğına aparacaq, milyonlarla insan məhv olacaqdır. Ancaq bütün bu zülm və terrorun adı rus siyasi terminologiyasında “qurtuluş” olacaqdır…

Yaxın illər ərzində dünya ictimaiyyəti açıq-aydın bir “rus dəsti-xətti” Şərqi Almaniya, Macarıstan və Çexoslovakiya qurtuluşu (?) yaradacaqdır, rus tanklarının köməkliyi ilə Polşa da ikinci dəfə və yenidən “xilas” olacaqdır. Dünyaya utandırıcı bir “Berlin divarı” hördürəcəkdir.

Bütün bunlar məlum məsələlərdir və bu mövzu üzərində çox dayanmaq oxucunu yora bilər. Burda bəzi hadisələrə ötəri toxunub üstündən keçəcəyik. Yüz illərin Çar Rus rejiminə qarşı üsyana qalxanlar, rus xalqının əsarətini bütün dünyaya bəyan edən, qiyama qalxan rus yazıçı və mütəfəkkirləri Tolstoylar, Dostoyevskilər və onların müasirləri idi. İndi isə rus bolşevik rejiminə qarşı istismar olunan rus xalqlarının səsinə səs verən Pasternak, Soljenitsın, Sinyavski, Saxarov və onların müasirləri meydana çıxıb. Bu nəslin köhnə çar dövrü və burjua kapitalizmi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunlar sovet dövrünün nəslidir. Onlara əhəmiyyətsiz bir nəsil kimi baxmaq olmaz. Çünki bunlar zülm və əsarət qurucusu rejimlərinin yıxılacağından xəbər verən uzaqgörənlərdir. Bunlar əlli ildən daha az bir dövrün yetişdirdiyi və xalqın etiraz səsini yayan fədailərdir.

Rus bolşevizm əsarəti altında olan millətlərin arasında belə fədailərin yetişməsinə və üsyan bayrağını qaldıraraq millətinin haqq və azadlıq mübarizəsini aparan qəhrəmanların yetişməsi heç də şübhə doğurmasın. Lakin onların səsləri Kremlin milli kommunistlərinin qurduqları “dəmir pərdəni” yırtıb bizə və dünyaya ayaq aça bilmirlər.

İstər çar dövrü, istər sovet dövrü, menşevik və ya eserlər olsun, artıq rus əsarətində olan millətlər, bunların heç birindən özlərinə nə qurtuluş, nə azadlıq gələ biləcəyinə inanmırdılar. Plexanov və Martovun təmsil etdiyi Rus Sosial-Demokrat partiyasının proqramında azacıq da olsa insan haqları haqqında bir maddə göstərilməmişdir (Milyukov: Rossiya na perelome. Səh. 218-219, Paris, 1922). Eserlər 1906-cı ilin yanvar konqresində proqramlarında əsarətdə olan millətlərin guya haqlarının qorunması barədə bəndlər qəbul etsələr də, 1917-ci ilin fevralında Kerenski bu bəndlərin heç birisində verdiyi vədlərdən millətlərə verməmişdir (Proqramma Partii Sotsialistov Revolyutsionerov –1911, səh. 7). Qyubnerin coğrafi statistikasına görə 1925-ci ildə dünyada 68 müstəqil dövlət var idi (Prokopoviç, səh. 10). Keçən il Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 25 illiyi qeyd olunan zaman dünyada müstəqil dövlətlərin sayının 130-a çatdığı qeyd olunurdu. Əlli ildə dünya üzrə müstəqil dövlətlərin sayı iki dəfə çoxaldığı halda rus əsarətində olan xalqlardan və ya türkmənşəli xalqlardan biri də bir dövlət kimi müstəqil ola bilməmişdir.

Etnik sarıdan iliklərinə qədər kommunist olmayan və tam türk olan və ya sovet rus dövlətinin siyasi və taktiki oyunlarına aldanmayan hər bir kəs Sovetlər ölkəsində insan hüquqlarına hörmət göstərildiyini və hüquqi baxımdan federativ muxtar idarənin varlığını qəbul edə bilməz.

Nəşr etdirdiyim “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” adlı bu kitabım səkkiz illik zəhmətimin məhsuludur. “XIX əsrdə Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatları” adlı ilk kitabım “Türk Mədəniyyəti Araşdırma İnstitutu” tərəfindən 1966-cı ildə nəşr edilmişdir. Azərbaycan haqqında Azərbaycandan kənarda bu mövzuda kitab yazmaq üçün əvvəlcə mənbə tapmaq baxımından çətin bir işdir, bunun üçün geniş çevrəyə malik olmaq gərəkdir. Daha başqa maneələri, üzücü hadisələri burada hər xırdalığı ilə göstərməyi yersiz bilirəm. Mənim bu iki kitabımda nöqsanların olacağını danmaq istəmirəm. Yalnız bunu söyləyə bilərəm ki, bu kitabları oxumaq zəhmətinə qatlaşan və maraq göstərən oxucular, bu kitablarda Azərbaycan İstiqlal Mübarizəsinin nə olduğu haqqında əsaslı biliklər əldə edəcəklər. Bu kitabda istinad etdiyim bəzi əsərlərin Sovet Rusiyasında nəşri, yayılması qadağan olunmuşdur. Rus Sovet rejimi xalqların keçmişinə aid nə varsa unutdurmağa çalışır. Azərbaycanda bolşevik anlamında istiqlal, azadlıq, ədalət, sosial islahatlar (?), bir sözlə, nə varsa hamısı Leninin qurduğu Sovet rejimindən gəlmişdir, guya əvvəllər xalq arasında bu səmtdə heç bir iş görülməmiş təbliğatı aparılırdı. Bu şərtlər altında yazıçılar Sovet rejimindən əvvəlki Azərbaycanın siyasi tarixinə olduğu kimi müraciət edə bilməzdilər. Mənim bu kitabda tapıb nəşr etdiyim mənbələr və hadisələrdən nə Azərbaycanda, nə də xaricdə heç kəs məlumatlı deyil.

Bütün nöqsanları ilə nəşr etdiyim iki kitab – “Azərbaycan mədəniyyət tarixi” ilə “İstiqlal mübarizəsi tarixi” – Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin əlifbasıdır. Gələcəkdə bu mövzuda daha sanballı yazanlar çıxacaqdır. Zaman Azərbaycan xalqının keçmişini və mübarizəsini aparanları və bunu bilənləri getdikcə unutduracaqdır. Beləliklə, gələcək nəsil mübarizəni necə və hardan öyrənəcəkdir? Mənə bu kitabları yazdıran səbəblər məhz bunlardır.

Bu kitabı yazdığıma görə ətrafımda olan yaxın və uzaq dostlarım məni qınayırdılar. Mənə: “Sən kimə qarşı çıxırsan? Bax, ABŞ prezidenti Ford Vladivostoka Brejnevi ziyarətə gedir.”

Bu cür qısa görüşlər və araşdırmalara belə şərh verirəm: Tarixin qəribə hadisələri və sürprizləri olur. Sabahın tarixi də çox sürprizlərlə dolu olacaq. Birinci Dünya müharibəsində qələbə sərxoşluğu altında mövcud olan Anqlo-saksonlar (İngiltərə və Amerika) Fələstində yəhudilərə bir yurd, sonra isə bir İsrail dövləti qurdular. Bu tarixi hadisə Amerika və Qərb dünyasında XX əsrin son kvartalının əvvəlində neft böhranını yaratdı. İngiltərənin təkəbbürlü və zülmkar imperialist imperatorluğunu məhv etdi.

Birinci Dünya müharibəsi zamanı Alman Baş qərargahı Rusiyanı içdən çökdürmək məqsədilə hər cür yardım göstərərək şəxsi qatarda Leninin İsveçə keçməsi üçün şərait yaratdı. Lenin Rusiyanı daxildən yıxdı və bir Sovet dövləti yaratdı. Brest-Litovsk müqaviləsinə əsasən almanlara istədiklərini verərək rusları alçaldan bir sülh müqaviləsi imzaladı və almanlar istəklərinə çatdıqlarını zənn etdilər. Leninin qurduğu Sovet dövləti Brest-Litovsk müqaviləsindən 25-26 il sonra Böyük alman dövlətini ikiyə, Berlini isə dörd hissəyə parçaladı.

Tarix boyunca bu son baş verənlər dövrün ən qabarıq iki hadisəsidir.

Sovet Rus İmperiyasını araşdırarkən rus millətinin rus ana torpaqlarında və ətrafda cəmi 130 milyon olduğunu göstərmişdik. Bu rus xalqının hamısının sovet rejimindən razı qaldığı anlamına gələ bilməz. Hətta kommunistlərin içində belə məmnun olmayan çoxluqlar mövcuddur. Leninin vəd etdiyi kommunist cənnəti iflasa uğramışdır.

Bu gün Sovet İttifaqında yaşayan 250 milyon əhalinin hüquqları Moskvanın Kreml sarayında oturan şovinistlər tərəfindən kobudcasına pozulmaqdadır. Görəsən bu vəziyyət nə vaxta qədər davam edəcək? Bax, əsl məsələ budur… Hər zaman söylədiyim və yazdığım kimi Rus inqilabı bitməmişdir.

Kitabın bir neçə yerində qeyd etdiyim kimi, Azərbaycan istiqlal mübarizəsinin “panislamizm” və ya “pantürkizm” ilə heç bir ideoloji əlaqəsi yoxdur. Hər demokratik dövlətdə olduğu kimi, vaxtilə Azərbaycanda da belə partiyalar fəaliyyət göstərmişdir. İndi bu partiyalar və proqramları yalnız tarix səhifələrində görmək olar.

Bolşevik rus ordusu Azərbaycanı işğal etdikdən sonra Azərbaycan istiqlal mübarizəsi İkinci Dünya müharibəsinə qədər gizli fəaliyyət göstərmiş və zaman-zaman dağlarda və çöllərdə qanlı üsyanlarla davam etmişdir.

Beləliklə azərbaycanlılar üçün çox ağır şəraitdə 20 il sürən bu mücadilə dövründə heç bir ölkədən və ya dövlətdən kiçik bir yardım Azərbaycana edilməmişdir.

Azərbaycanın işğalının 50 illiyində, 1970-ci ildə Brejnevin sadiq marşalı Qreçko və “KQB” rəhbəri general Andropovla birlikdə qəfil Bakıya gəlməsi və Azərbaycan xalqına sanki göz dağı verirmiş kimi Napoleon sayağı jestlərlə Rus işğalçı ordusunun Bakının geniş küçələrini keçməsinin şərəfinə böyük plakatlar çəkdirmiş və bu Azərbaycanın yaxın və uzaq qonşularının gözündən yayınmayaraq yaddaşlara həkk olunmuşdur.

Bu mücadilənin içində olan bir istiqlalçı üçün öz xalqının əsirlik tarixini yazmaq nə qədər acıdırsa, xalqını əsarətdən qurtarmaq üçün səyini və qurtuluşa inanmasını da görmək o qədər təsəlli vericidir.

Sağlığım, yaşım və əhatəmin əlverişli olmadığı bir dövrdə bu işi tamamlamağa güclü əsəb lazım idi. Kitabda bəzi düzəliş və sözlərə görə kimsəni qınamıram. Mövzu Türkiyə mətbuatı üçün o qədər nabələddir ki…

Kitabımı bitirərkən “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi”nin məlum olan və məlum olmayan əziz şəhidlərinə Ulu Tanrıdan çox rəhmətlər diləyirəm. Əziz və müqəddəs şəhidlərimiz, mübarizə davam edir və edəcəkdir…

Hüseyn Baykara Şişli – İstanbul, 28/5/1975