Şəhrizad

1

Qırmızı faciə Bakıya yaxınlaşmışdı. Bolşeviklər qədim şəhəri işğal etdilər. Qara buludlar Qarabağa doğru irəliləyirdi… Paytaxtdan sonra əyalətlərə üz tutan gözüqanlılar Şoranlını keçmişdilər…

Əmiraslan bəy Haqverdiyev Amanbəylidəki mülkündə idi. Qışı-yazı burda qalır, yayda Şuşadakı mülklərinə köç edirdilər. Tərtər çayının Kürə qovuşduğu, ada adlanan ərazidə yerləşən Amanbəylidən başqa ətraf bölgələrdə də xeyli torpaq sahələri, mülkləri, mal-qarası vardı Əmiraslan bəyin…

Ölkədə quruluş dəyişir, proletar üsul-idarəsi öz diktaturasını qururdu. Bəzi tacirlərdən başqa heç kim yurdunu tərk etmirdi…

Gələn xəbərlər isə qorxunc idi. Qırmızılar müqavimət göstərənləri qılıncdan keçirirdilər…

Əmiraslan bəy təmkinlə hadisələrin gedişatını gözləsə də narahat idi… Altı dəliqanlı oğlu sonbeşiyi, dünyalar gözəli, qızı Şəhrizadı necə qoruyacaqdı…

Bolşeviklər qız-gəlinlə pis rəftar etsələr oğlanlarını saxlaya bilməyəcəkdi.

Gözəlliyi dillərdə əzbər olan Şəhrizadı bir dəfə görən yenidən görmək üçün həyatını verərdi. Əmisi Ziyanın oğlu Talıb ilə nişanlansalar da qardaşları Şəhrizadı göz bəbəyi kimi qoruyurdular.

Günorta üstü Talıb bəy təşrif buyurdu:

– Dədəm deyir ki, onsuz da yaylağa gəlməyin vaxtı çatıb.

Gəlməyinizi istəyir. Şuşa hələ ki, təhlükəsizdir. Həm də ki, bir yerdə sonrakı addımlarımıza qərar verərik.

Əmiraslan bəy kiçik qardaşı Əkbər bəyə göstəriş verdi:

– Sən burda qal. Kəndlilərdən, nökər-qaravaşdan muğayat ol. Onları

başsız qoymayaq. Ara səngisin, biz də qayıdarıq…

Artıq köç hazırlanırdı. Sübh tezdən yola düşəcəkdilər…

Mehtər oğlu İsmayıl ilxının ən gözəl atını Şəhrizada saxlamışdı. Bu atın Qarabağda ən gözəl at olacağını hələ dayça vaxtından hiss etmişdi. O zamandan da özünə söz vermişdi ki, bu at Şəhrizadın olmalıdır…

Bunun da səbəbi vardı… Şəhrizada aşiqdi… Bu sevgisinin nə qədər imkansız olduğunu bilsə də özü ilə bacarmırdı. Qızın Talıb bəyə nişanlı olduğunu bilə-bilə onu xəyalından çıxara bilmirdi…

Sədaqətlə xidmət edib səcdə etdiyi bəyinin qarşısında özünü günahkar bilirdi. Başqasının nişanlısı, öz bəyinin qızı barədə fikirləşməyi belə günah sayırdı.

Bu atı sevgi ilə böyütmüşdü. Əmiraslan bəyin oğlanları bu atı görcək, – Nə gözəl atdır, kimindir? – deyə xəbər aldıqlarında, – bu at Şəhrizadındır, – dedi.

Qardaşlar da Şəhrizadın adı gələndə geri çəkildilər. Ən gözəl nə vardısa Şəhrizadın olmalı idi…

Altı qardaşdan sonra dünyaya gəldiyindən onların təsiri altında gözəl at minir, qorxmazlığı ilə qardaşlarından geri qalmırdı Şəhrizad…

Əmiraslan bəyin ailəsi, nökər-qaravaş hamısı at belində idi. Öndə Əmiraslan bəy və oğlanları, nişanlısı Talıb bəylə birgə Şəhrizadı dövrəyə alıb irəliləyirdilər. Zil qara, ağ qaşqalı Qarabağ atının belində Şəhrizad daha da cazibədar görünürdü.

Xeyli irəlilədiklərindən bir qədər dincəlməyə qərar verdilər. Nökərlər səhənglərdən parçlara su doldurub, bəylərə, qız-gəlinlərə uzadırdılar.

Arxadan at ayaqlarının səsləri gəldi. Hər kəs, səs gələn tərəfə boylandı. Mehtər oğlu İsmayıl göründü. Atını çapıb onlara yaxınlaşdı. Təşviş və təlaşla dedi:

– Bəy bolşeviklər kəndə girdilər. Muzdur Hüseynqulunun oğlu Qüdsi

onların arasındadır. Kənd əhlini divara düzüb sizin hara üz tutduğunuzu soruşdular. Bizimkilərdən cavab verən olmadı. Onda Qüdsi dedi ki, "Ə, məni tanımırsınız? Qüdsiyəm də". – Dədəm Qüdsinin üzünə tüpürüb, "Qüdsisənsə bu şərəfsizləri bura niyə gətirmisən? Dədən sağ olsaydı bağrı çatlardı", – dedi. Onlardan biri atamı güllələdi. Əkbər bəy məni göndərdi ki, sizə xəbər verim.

Əmiraslan bəy, təmkinli görünsə də, atı sanki İsmayılın sözlərindən qeyzlənib şahə qalxdı:

– Bizimlə gəl, Allah atana rəhmət eləsin. Əkbərgil onu torpağa tapşırarlar …

Atını mahmızlayan Əmiraslan bəy işarə etdi ki, yollarına davam

etsinlər. Lakin atların kişnərtisi, ayaq səsləri yaxınlaşırdı…

On-on beş nəfərlik qızıl ordu dəstəsi onları dövrəyə aldı. Bolşeviklər arasında muzdur Hüseynqulunun oğlu Qüdsini görüb tanıyan Əmiraslan bəy dilləndi:

– Nədi, gəlmisən sağ ol deyəsən?

– Bəy vaxtı çatanda sağ ol deməyi də bacarırıq.

– Nədi? Hələ vaxtı çatmayıb?

Bu zaman Qüdsinin yanında dayanmış bolşevik komandir əlini qaldırıb barmağını Şəhrizada tərəf uzatdı və Qüdsiyə sakit səslə, "bu qız kimdir?" – dedi.

Qüdsi qırmızı komandirin sualına cavab verməyə macal tapmamış Talıb bəy tüfəngini çəkib atəş açdı. Qırmızı komandir atından yerə sərildi. Atışma başlandı. Qüdsi göyə atəş açıb hər iki tərəfi sakitləşdirmək istəsə də, güllələr səngimirdi. Ağacların arxasından Əmiraslan bəyin səsi gəldi:

– Talıb Şəhrizadı da götür, gedin Şuşaya, – dedi və kiçik oğlu Məmmədrəsula səsləndi ki, – arvad-uşağı, nökər-qaravaşı Kürün qırağına apar. Biz bunları durdurarıq…

…Atışma səsləri getdikcə azalırdı. Ağacın arxasında gizlənən Qüdsi Əmiraslan bəyi səslədi:

– Bəy, bir mən qalmışam. Bax, silahı atıb çıxıram.

Əmiraslan bəy oğlanlarına səsləndi:

– Güllə atmayın. Görək hələ bu nə deyir.

Oğlanlarından səs çıxmayan Əmiraslan bəy adbaad oğlanlarını

çağırdı: – Abbasqulu, Allahyar, İmamyar, Ramazan, Hüseyn…

Amma oğlanlarından səs gəlmədiyini görən Əmiraslan bəy yaşıl otlu təpənin arxasına doğru addımladı.

Bu vaxt göz yaşlarını silərək onun önünə çıxan İsmayıl:

– Ağa, haqqın dərgahına qovuşdular… – deyib, hönkürdü.

Sarsıntıdan səndirləyən Əmiraslan bəy irəli addım atmaq istəyirdi

ki, arxadan atılan güllələr onu kürəyindən tutdu.

Yaralanmış bolşeviklərdən biri ölüm ayağında onu vurmağa macal tapdı. Qüdsi İsmayılın arxası üstə uzatdığı Əmiraslan bəyə doğru qaçdı:

– Bəy axı Talıb niyə belə etdi. Qırmızı komandır Şəhrizadın kimliyini soruşdu. Məgər mən imkan verərdim ki, kimsə Şəhrizada artıq söz desin. Heç qan da tökülməzdi.

– Sən artıq sağ olunu dedin. Məgər mən səni bunun üçün oxumağa göndərmişdim? – deyib Əmiraslan bəy gözlərini yumdu.

Qüdsi: – İsmayıl, çap kəndə. Əkbər bəyə de, adam göndərsin, meyitləri gəlib aparsınlar, – dedi.

Qüdsi özü də kəndə getmək istəsə də bilirdi ki, Əkbər bəy qardaşı

və oğullarının ölümünü ona bağışlamayacaqdı…

Qüdsi Məmmədrəsulun ölənlər arasında olmadığını görüb bildi ki, o ölməyib. İndi lap təlaşlandı. Məmmədrəsul Əmiraslan bəyin oğullarından ən dəliqanlısı idi. Qisasını Qüdsidən alacaqdı…

***

Fövqəladə Komissiyanın sədri Mircəfər Bağırovun kabinetində

ikisi idi:

– Yoldaş Hacıyev, Kirov maraqlanır ki, iki gün əvvəl baş vermiş hadisənin səbəbi nədir? İnqilabçı silahdaşlarımızın qətlə yetirilməsi azğınlıqdır…

Qüdsi Hacıyev qanlı olaylardan sonra Bakıya qayıdarkən yol boyu bilirdi ki, Bakıda bu suallar ona hələ çox veriləcək. Əsas sual da bu olacaqdı ki, bəs sən niyə sağ qaldın…

Əmiraslan bəy Haqverdiyev onu, adi muzdur oğlunu təhsil almağa göndərdiyindən, bu xeyirxah bəyə ehtiramı vardı. Əslində indi ölkə rəhbərlərindən biri olmasına görə də dolayısı olaraq Əmiraslan bəyə borclu idi. O qanlı olayda Əmiraslan və oğlanları ona tərəf bir güllə də atmamışdılar…

– Yoldaş Bağırov, qırmızı komandirlərə təlimat verilməlidir ki, onlar da

əsgərləri məlumatlandırsınlar. Qız-gəlin, ana-bacı söhbətlərində bu millətlə ehtiyatlı davransınlar…

– Qüdsi, mən səni çoxdan tanımasaydım yəqin ki, indi üzbəüz oturmazdıq. Mən Kirova lazımi qaydada məruzə edəcəm. Amma sən də ehtiyatlı ol. Deyirlər ki, qovğanı başlayan əsas adam da qaçıb…

Qüdsinin başqa yolu yox idi. Ömrü boyu Şəhrizadı sevmişdi. İndi desəydi ki, qırmızı komandiri Talıb vurdu, Şəhrizad da, el-oba da onu ömrü boyu bağışlamayacaqdı. Hamı düşünəcəkdi ki, Qüdsi Şəhrizada görə Talıbı gedər-gəlməzə göndərir, Talıbı inqilab cəlladlarına təslim etməklə Şəhrizada yiyələnmək istəyir…

– Yox, yoldaş Bağırov. Qırmızı komandiri vuran da, gülləbaranı

başlayan da Əmiraslan bəyin kiçik oğlu Məmmədrəsul idi. Hansı ki, qaçıb. Harda olduğu da bəlli deyil…

Bağırov razılaşmaq məcburiyyətində qaldı:

– Oldu, yoldaş Hacıyev. Hər halda Qarabağ revkomuna və fövqəladə

komissiyasına tapşırıq verəcəyik ki, quldur Məmmədrəsul Haqverdiyevi tapıb məhv etsinlər…

2

Ziya bəy ölüm yatağında idi. Arvadı Hurinisə onun yanında göz yaşlarına hakim ola bilmirdi. Var-dövlətinin əlindən çıxması Ziya bəyə o qədər təsir etmirdi. Onu ölüm yatağına salan qardaşı Əmiraslanın və oğullarının qətlə yetirilməsi idi. Neçə vaxtdan bəri Hurinisə xanım Talıb və Şəhrizadı da götürüb Arazın o tayına keçmələrini israr etsə də, ata-oğul bu barədə eşitmək belə istəmirdilər:

– Bu gözəl yurdu, babalarımızın qəbirlərini atıb hara gedə bilərik? Ondansa başımıza bir güllə çaxmaq daha şərəflidir.

Talıb bəy həm də onu deyirdi ki, – Ana, qürbət bizi qəbul edər… Amma süddənyanıq quzular kimi gözümüz daim bu tərəfdə qalar, könlümüz də od tutar… Quruluş dəyişib, var-dövlətimiz gedib, amma bəyliyimiz gedə bilməz, ana…

Oğlu Talıba görə qorxu keçirən Hürinisə xanım hər gün, hər an düşünürdü ki, gözünün ağı-qarası olan ciyərparasını gəlib aparacaqlar. Qırmızı komandirin ölümünü Talıb bəyə bu hökumət bağışlamayacaq. Geci-tezi vardı…

Ziya bəy oğlunu və gəlinini yanında görmək istədi. Şəhrizad baş vermiş olaylardan sonra neçə gün idi ki, iştahadan da kəsilmiş, üzüntüsü səngimək bilmirdi. O bir an öncə Amanbəyliyə qayıtmaq istəyirdi. Ata-anasının, qardaşlarının qəbrini ziyarət etməklə təskinlik tapa bilərdi. İndi əmisi Ziyanı da ölüm yatağında görməsi onun son ümidini də alt-üst edirdi. Dünyalar gözəlinin xoşbəxt və qayğısız günləri başa çatmışdı. Bir daha üzü güləcəyinə inanmırdı Şəhrizad… Yeganə sağ qalmış qardaşı Məmmədrəsul üçün dua edirdi. Məmmədrəsulun isə nə öldüsü, nə də qaldısı bəlli idi…

…Ziya bəyin yasının üçüncü günü Talıb qərar verdi. Şəhrizadın gündən-günə əriyən vücuduna sadəcə baxıb üzülməklə sevgilisinə yardım edə bilmirdi. Nəyin bahasına olursa-olsun Amanbəyliyə qayıtmalıydılar. Ata yurdu Şəhrizadın yaralarını bəlkə də bir qədər ovudardı…

***

Atlılar Soltanbud meşəsinin ən qalın yerində dayandılar. Öndə gedən Məmmədrəsul bəy atını durdurub başlarını bir-birinə söykəmiş beş çinar gördü. Bu çinarların budaqları qol-boyun olub bir-birinə sarılmışdı. Yarpaqlar yuxarıda cərgələnib birləşərək çətirlənmiş, bu çətirin altında sərin kölgəlik yaratmışdı.

Atını ağacların ortasına sürdü. Yolçular da atdan enib çətirin altında özlərinə yer elədilər. Məmmədrəsul bəy başını qaldırıb ağacları süzdü. Aman Allah, bu beş çinar neçə gün əvvəl qətlə yetirilən qardaşları idi. Ağaca çevrilib baş-başa verərək, kiçik qardaşları Məmmədrəsulu günəşin qızmar şəfəqlərindən qorumağa çalışırdılar. Yanındakılar görməsin deyə içində ağlayan Məmmədrəsul əllərini başının altında cütləyib yuxarı, yamyaşıl yarpaqlara baxdı…

Yeni hökumətdən narazı olan daha dörd bəy oğlu da ona qoşulmuşdu. Hər zaman qu quşu tükündən olan döşəklərdə yatan bəylər qərar vermişdilər, ətraflarına daha çox insan toplayıb bolşevik hökuməti ilə mübarizə aparacaqdılar. Onların qaçaq həyatı başlamışdı. Bu dəstənin başında duran Məmmədrəsul bəyin fikri qəti idi. "Bacımızı Qüdsiyə vermədik deyə bizdən qisas aldı. Atamın, qardaşlarımın ölümünə o bais oldu. Nədən o bolşevikləri birbaşa bizim kəndimizə gətirdi… Qüdsini öldürüb qisasını almayınca mənim məskənim bu meşələr olacaq…"

Fərrux Kürün qarşı sahilindən, “quru” bəylərin nəslindən idi… Fərruxu bu kəndə məktəb qurmağa göndərmişdilər. Realnı məktəbdə oxuduğu vaxtlardan bolşeviklərə qoşulan Fərrux əslində Bakıdan bu kəndə göndərilməsindən narazı idi. Amanbəyli adındakı “bəy” kəlməsini də özünə qarşı yönəlmiş söyüş kimi hiss edirdi.

Bəy sinfinə nifrət edirdi Fərrux. O, uşaqlıqdan bəri təmiz və yaraşıqlı bəy çuxasına, bəy balalarının qızıl kəmərlərindəki xəncərləri həyatının kabusu sanmış, gözəl, incə belli bəy qızlarına əl çatmaz xülya kimi baxmışdı. Gədədən bəy olmaz məsəli indi bolşeviklərin qorxusundan gizli söylənilirdi. Amma lap əvvəldən bu zərbi məsəli eşidəndə ona elə gəlirdi ki, “gədə” sözü birbaşa onun ünvanına söylənilir…

Bu nifrət onda hələ körpə vaxtlarından yaranmışdı…

Atasının hər səhər təmiz bəy paltarında Kürün sahilinə gəldiyini, burda əynindəki paltarları çıxarıb qamışın başına bağlayaraq Kürü keçdiyini görmüşdü… O biri sahildə köhnə paltar geyinən atası Amanbəylinin pambıq sahələrində muzdurluq edirdi. Günəmuzd qazandığı pula fayton tutub bəy paltarlarını geyinərək öz kəndlərinə qayıdırdı ki, desinlər bu kişi bəydi…

Onu və digər övladlarını ac-yalavac böyüdən atası öz kəndlərində muzdurluq etsəydi, bundan yaxşı dolanardılar…

Varlı-hallı, torpaq sahibi olan bəylərin birindən o birinə söz aparıb-gətirməklə baş girləyən atasının burnundan fırt eləyib düşməyi qədər ona bənzəyən Fərrux buna görə də daxilən özünə nifrət edirdi…

Atası uğursuzluğu ilə barışa bilmədiyindən anasını gecə-gündüz döyüb incidir, hirsini onlardan çıxan anaları da Fərruxu və digər qardaşlarını hər addımbaşı şillələyib çırpır, bu evin uşaqları nəvaziş nədir bilmirdilər…

Artıq Amanbəyliyə qayıtmış Talıb və Şəhrizad güzəranları üçün gecə-gündüz çalışırdılar. Sovet hökuməti onların bütün var-dövlətini əllərindən alsa da münbit Qarabağ torpağı, bir də hər ikisinin işgüzarlığı onların güzəranını günü-gündən artırır, bir-birini hələ də dəlicəsinə sevirdilər. Bir yaşında olan oğulları Turqaydan sonra, digər oğulları İlyas dünyaya gəlmişdi.

Mehtər oğlu İsmayıl, nökərləri Umud, onun arvadı Xeyransa, çobanları Hümbət də yanlarında idi. Onlara hər işdə yardımçı olurdular…

İsmayılın evlənmək yaşı çoxdan ötsə də, bu barədə heç düşünmürdü. Şəhrizad kimisi bir daha olmayacaqdı… Ürəyində bəy qızına qarşı nə qədər məhəbbəti olsa da, Şəhrizadın üzünə baxmazdı. Şəhrizad onun üçün naməhrəm idi…

Xanımının varlığı, onun xoşbəxtliyi mehtər İsmayıl üçün yetərli idi.

Qanlı xatirələr yaddan çıxmasa da, yeni üsul-idarəyə uyğunlaşan kənd Şəhrizad və Talıbı, onlar da kəndi qoruyurdular.

Fərrux Şəhrizadı ilk dəfə görəndə dünya başına fırlandı. Qərib, qonaq olduğuna görə Talıb Fərruxu həyətlərinə gətirib yemək vermişdi. Onun qarşısına yemək düzən Şəhrizadı Fərrux mələk hesab etmişdi. Ömrü boyu doğru-düzgün qadın nəvazişi görməyən Fərrux sanki gözəl və məlahətli qadının nə demək olduğunu indi anlamışdı.

Əhmədəli köç zamanı Məmmədrəsulun Kürün sahilinə apardığı nökər-qaravaşlardan idi. Kənd məktəbində gözətçi işləyirdi. O, Fərruxu görəndə ikiqat əyilir, hətta su qoyub ayağına kimi yuyurdu. Kəndlilər onu sevməsələr də Əhmədəli Fərruxu özünə çətir eləmişdi. Onun dediklərini qeyd-şərtsiz yerinə yetirir, bu bolşevik ağasının hər zülmünə dözürdü.

Fərrux yol boyu, yaşadığı evə addımladıqca fikirləşirdi ki, bəy oğlu Talıb necə də xoşbəxtdir. Onun Şəhrizad kimi bir xanımı var. Nədən bu qədər inqilab etmişik. Əzablarla, əziyyətlərlə quruluşu devirmişik ki, bu bəy oğlu kef eləsin…

Əhmədəli Fərruxun dilxor olduğunu hiss edib, arvadı Gülgəzə səsləndi:

– Tez elə, çay gətir. Fərrux yoldaş yorğun qəlib.

– Gəldim ay kişi, indi gətirirəm.

Fərruxun gözü yerə sərilmiş gözəl xalçaya, onun üstündəki döşək və mütəkkələrə sataşdı. Döşəyin üstünə yayxanıb dirsəkləndi:

– Nə gözəl xalçadır?

– Bu xalçanı bəy evindən çırpışdırmışıq. Ara qarışanda gecə gətirdim. Görən olmadı. Bildiyimə görə bu xalçanı bəy qızı Şəhrizad öz əlləri ilə toxuyub. Mahalda bu gözəllikdə xalça yoxdur.

– Sənin oğurluq etməyin də var? Aman Allahım, sən oğrusan…

Gülgəz sinəsini qabağa verib, – Ay yoldaş Söhbətov, bu başı batmışa fikir vermə. Özünə böhtan deyən bambılıdır… Bu xalça da yaylağa gedəndə ara qarışdı, bizdə qaldı…

Fərrux əlini xalçanın üzərinə sürtdü. Bu xalçanın hər ipinə, ilməsinə Şəhrizadın əlləri toxunmuşdu. Gözlərini qapadıb Şəhrizadı xəyalında canlandırırdı:

– Şəhrizad belə xalça da toxuya bilir?

– Ehh, Fərrux yoldaş, o müsibət başlarına gəlməsəydi indi nə qədər

gözəl xalçalar toxumuş, tikmələr tikmişdi.

– Hansı müsibətdən danışırsan, Əhmədəli? Olmaya inqilabı deyirsən? Yoxsa ağlını itirmisən?

– Yox əşşi, Sovet hökumətinə mənim canım da qurbandır. Siz nə danışırsınız… Mən atasının və qardaşlarının güllələndiyi müsibəti deyirəm. Talıb bəyimizin qırmızı komandiri öldürdüyü… – Əhmədəli duruxdu. Dili topuq vurdu. “Aman Allahım, mən nə danışıram…” Kənd axundu Əhmədiyyə ağa bütün kəndi qurana əl basdırmışdı ki, bu söhbəti dilə gətirməsinlər.

– Ay qız, Gülgəz, çay nə oldu, – deyib, aradan sivişmək istəyən Əhmədəlini Fərrux durdurdu.

– Nə oldu? Hara gedirsən? Talıb hansı komandiri öldürüb? Danış…

Artıq gec idi. Qul kimi qarşısında əsdiyi Fərrux ondan əl çəkməyəcəkdi. Oxu atıb, yayı gizlədə bilmədi, – yoldaş Fərrux, Şəhrizadın atasını da, qardaşlarını da, Talıb qırmızı komandiri vurduğuna görə, öldürdülər…

Həmin gecə Fərrux səhərə kimi yatmadı. Bakıya, Fövqəladə Komissiyaya donos hazırlayırdı: “Qırmızı komandiri qətlə yetirən qatı inqilab düşməni Talıb Əmiraslan oğlu Haqverdiyev Amanbəylidə əksinqilabi fəaliyyətini davam etdirir”.

Yuxusuz və yorğun olsa da, çiçəyi çırtlayan Fərrux sevinirdi. Bu donosundan sonra Fövqəladə Komissiya Talıbı güllələyəcəkdi. Daha onun qarşısında heç bir maneə qalmayacaqdı. Şəhrizadı ələ keçirdəcəkdi.

Yazdığı donosu tezdən Bakıya yola saldı. Tezliklə Talıbın qətlinə fərman veriləcəyi günü gözləyirdi…

3

Çoban Hümbət qoyunları Soltanbuda doğru sürdü. Payızın ilk aylarında ot dizdən idi. Qoyunların yamyaşıl otu acgözlüklə içəri ötürmələri ona ləzzət edirdi. İri bir çinarın altında uzanıb günəşdən sərinlənir, arabir də qoyunlara baxırdı. Amma yuxu onu tez bir zamanda ağuşuna aldı. Ayılanda ala-toran vaxtıydı. Sürü gözünə dəymirdi. Neçə illər idi ki, əvvəlcə Əmiraslan bəyin, indi isə Talıb bəyin çobanı idi. Bu vaxta qədər sürüdən bir quzu da it-bata düşməmişdi.

      Sürünün yoxa çıxması onun ürəyini ağzına gətirmişdi. Hümbət sürünü axtara-axtara xeyli yol qət etdi. Ən qorxduğu şey isə o idi ki, İlyasbudun dərinliklərində ac canavarlar sürünü də, onun özünü də parça-parça edərdi. Amma hələlik nə qoyunlar, nə də canavarlar gözə dəyirdi. Hava artıq qaralmış, süd kimi ay bəxtindən aydınlıq gətirmişdi. Yoxsa zülmət qaranlıqda bağrı yarılardı.

Meşənin dərinliyinə doğru getdikcə ay işığı iri gövdəli ağacların çətirindən görünməz olurdu. Birdən zülmət qaranlıq ətrafı bürüdü. Önündə iki göz parlayırdı. Amma get-gedə bu gözlərin sayı artırdı. Canavar sürüsü onu dövrəyə almışdı . Öndəki iri gözlər ona yaxınlaşırdı. Hümbətin boğazı qurumuş, nəfəs alması çətinləşmişdi. O, qorxudan qışqırmaq istəsə də səsi boğazında ilişib qaldı. Birdən Hümbət anladı ki, o, canavar kimi ulayır:

– A-u-u-u-u…

Atəş səsləri onun ulartısını kəsdi. Bayaqdan bəri qaranlıqda sayrışan gözlər yoxa çıxmışdı. Qeyri-ixtiyari yerə uzandı. Bir qədər geri çevrilmək istədikdə əlləri insan çəkmələrinə ilişdi. Başını qaldırıb ona tərəf tuşlanmış tüfəngi indi gördü…

İnsanlardan uzaqda meşənin dərinliyində tək-tənha canavarların əhatəsində qaldığı bir zamanda kimliyindən asılı olmayaraq bəni-adəm övladı ilə qarşılaşmaq onu sevindirdi…

– Kimsən ə? Qalx ayağa.

Hümbətə bu səs tanış gəlsə də, hələ kəsdirə bilmirdi ki, ona tüfəng tuşlamış bu şəxs kimdir.

Ayağa qalxdı. Öndəki tüfəngin arxasından ona tərəf daha dörd tüfəng tuşlanmışdı. Öndəki əli tüfəngli bir qədər də yaxına gəldi.

Aman Allah, bi ki Əmiraslan bəyin oğlu Məmmədrəsul idi.

– Ağa, mənəm, Hümbət. Məni tanımadınmı?

Məmmədrəsul heç nə demədən arxası tərəfə çəkilib, – gəl dalımca, – dedi. Öndə işıqlıqda o ağasının sifətini tam yəqinliklə gördü. Bir vaxtlar mahalın ən laçın oğlu olan Məmmədrəsul sərtləşib kişiləşmişdi.

– Ağa, Allah razı olsun. Sən olmasaydın canavarlar məni parçalayacaqdı.

– Ay gədə, burda neynirsən. Düzünü de. Yoxsa mənim dalımca

göndəriblər səni?

– Qurbanın olum, ağa, yuxuya qaldığımdan qoyun-quzunu itirmişəm, sanki qeybə çəkiliblər. Sürünü axtara-axtara gəlib bura çıxmışam.

– Yalan deyirsən, məlun. Səni bura öyrədib göndəriblər, – artıq xeyli

müddətdi ki, Məmmədrəsul bəylə meşələrə çəkilən, Ağcabədinin Kəbirli bəylərindən olan Soltan bəy dilləndi.

Neçə vaxtdı ki, meşədə həyat sürən Soltan bəy sanki vəhşiləşmişdi. O

hər kəsdən şübhələnirdi.

Hümbət: – Ağa, niyə hirslənirsən, bizim nəsildən satqın çıxmayıb,

bunu Məmmədrəsul bəydən də xəbər ala bilərsən.

Məmmədrəsul hələ də sərt və səbirsiz olaraq qalırdı:

– Eh Hümbət, bəylik qoydular ki, qalsın bizdə. Sən mənə de görüm

Şəhrizad necədir, Talıbdan nə xəbər?

– Ağa, hamı yaxşıdır. Təkcə səndən nigarandırlar. Mehtər oğlu

İsmayıl deyirdi ki, Şəhrizad xanım qardaşı Məmmədrəsulu görmək üçün bütün dünyanı qurban verər…

– Kimə qurban verəcək bu dünyanı, bolşeviklərə? Dünya onlara qalmayacaq… Qisasımı almayınca, bacıma de, dünyadan əl çəkən deyiləm.

– Ağa, bəs mənim qoyunlarım?

Məmmədrəsul ucadan şaqqanaq çəkib güldü:

– Ə qırışmal, sənin qoyunların var? Bizim qoyunlar nə tez sənin

oldu? Arxa tərəfdə dərədədir, götür apar. Bacıma da de ki, gələcəm…

***

Hümbətin gəlib çıxmaması kənddə hamını təlaşlandırmışdı. Kənd

sovetinin sədri Sibir Qəzənfər camaatı səfərbər etmişdi. Hamı əllərində məşəl Soltanbuda tərəf gedib Hümbəti axtarırdı. Səhərə yaxın kəndlilər uzaqdan qaraltı gördülər. Sibir Qəzənfər atını ora çapdı. Hümbətə yaxınlaşıb şallağını çəkdi onu vursun:

– Hardaydın, ə. Camaatı qanbağır eləmisən. Arvadın saçın yolur.

– Qəzənfər qağa, azmışdım.

– Gəl tez ol, düş qabağıma…

Kəndin ağsaqqalı olan Sibir Qəzənfər özündən cavan olan kənd əhlinə övladı kimi baxırdı. Kənddə də hər kəs onun bir sözünü iki eləmirdi.

Kəndlilərin hələ uzaqda olduğunu görən Sibir Qəzənfər atın

üstündən Hümbətə səsləndi:

– Yaxın gəl və mənə diqqətlə qulaq as. – Hümbət yaxınlaşdı. – Bir də gedib başını qurd yuvasının ağzına soxma. Öz ağzını da möhkəm saxla…

Handan-hana Sibir Qəzənfərin nə demək istədiyini anlayan Hümbət:

– Qağa mən heç nə görmədim meşədə. Sadəcə azıb gedib oralara

çıxmışam. Meşədir də…

– Kəs…, – deyə Sibir Qəzənfər Hümbətə səsləndi, – mən sənə sözümü

dedim.

Məmmədrəsulu vəhşi qiyafəsində görüb çox məyus olan Hümbət indi bir az ürəklənmişdi. Deməli, Sibir Qəzənfər də Məmmədrəsulun buralarda, meşədə olduğunu bilirmiş… Kənddə də iclasda deyirdi ki, inqilabın düşmənləri ilə mübarizə aparaq… Hümbət çiyinlərini çəkdi. Çar dövründə uryadnikin adamını öldürüb Sibirdə dustaq yatmış Qəzənfər bu gün də kənd sovetinin sədridir. Bolşeviklər ona çar üsul-idarəsi ilə mübarizə aparmış qəhrəman kimi baxırdılar. Havayı yerə bu kişiyə Sibir Qəzənfər demirlər ki… Hümbət kəndlilərin yaxınlaşdığını görüb fikirdən ayıldı…

– Şükür ki, Hümbət tapıldı. Day dağılışın evinizə, – deyən Sibir

Qəzənfər Hümbətə səsləndi, – Talıba de yanıma gəlsin.

Talıb hər dəfə kənd sovetinin binasını görəndə dünya onun başına

fırlanırdı. Çünki onların evini kənd sovetinə, Əmiraslan bəyin evini isə məktəbə vermişdilər.

İndi Hümbət ona deyəndə ki, Sibir Qəzənfər səni çağırır, ayaqları

getsə də, ürəyi getmək istəmirdi.

Sibir Qəzənfər Talıbı övladı kimi qarşılayıb gecikdirmədən dilləndi:

– Bilirsən ki, mən dünyanın hər üzünü görmüşəm. Sizi istəyib

deyirəm… – Talıb Sibir Qəzənfərin nə demək istədiyini tam anlamayıb sual

dolu nəzərlərlə sovet sədrinə baxdı. Sibir Qəzənfər xısın səslə, – Məmmədrəsulu deyirəm, – dedi.

– Qəzənfər kişi, gör bir neçə vaxtdır mən onun üzünü görmürəm…

– Bilmirəm. Görürsən, ya yox… Amma onu bilirəm ki, onun

gördüyü işin axırı yoxdur. Tutub güllələyəcəklər. Kişilər o boyda dövlət qurmuşdular Bakıda. Axırı nə oldu? Ölən öldü, sağ qalan da pərən-pərən düşdü vətəndən… Əmin oğlu sizi də zibilə salacaq…

– Mənim əlimdən nə gəlir ki…

– Bax zəmanənin ən doğru cavabı budur. Bizim əlimizdən nə gəlir

ki? Başqa yolumuz yoxdur. Vallah belə getsə, ona görə kəndin də altını üstünə çevirərlər.

Talıb çiyinlərini çəkdi:

– Axı mən onun harada olduğunu hələ də bilmirəm.

– Yaxındadır. Uzaqda deyil. O ya təslim olmalıdır, Ya da Arazı

keçib qeybə çəkilməlidir. Nə vaxtadək meşələrdə canavar kimi yaşayacaq. İndi ətrafda biri öldürülən kimi ondan şübhələnirlər. Fövqəladə komissiya onu axtarır. Geci-tezi var. Tapıb güllələyəcəklər.

– Əlimdən nə gəlir ki?

– Gec-tez o Şəhrizadı görmək istəyəcək. O bacısını çox istəyir. Sizinlə əlaqə qurmaq istəyəcək. Şəhrizada da de, qoy onu yola gətirsin. Onun müqaviməti mənasızdır…

Sibir Qəzənfərin yanından çıxıb evə qayıdan Talıb tərəddüd içərisindəydi. Bilirdi ki, o Şəhrizada Məmmədrəsulun sağ olduğunu, həm də çox yaxında olduğunu desə, qardaşı üçün burnunun ucu göynəyən Şəhrizad Məmmədrəsulu görmək istəyəcək. Mərdliyi, qorxmazlığı ilə seçilən Şəhrizadın imkanı olsaydı hətta at belində qardaşını kənd-kənd, meşə-meşə axtarardı.

Hələlik Şəhrizada bir söz deməmək qərarına gəldi. Məmmədrəsulun xasiyyətinə bələd idi. Gec, ya tez bacısını görmək istəyəcəkdi…

Yaxşı deyiblər ki, cidanı çuvalda gizlətmək olmaz. Məmmədrəsul

söhbəti getdikcə böyüyürdü. Xırçınlıda sovet sədrinin öldürülməsindən sonra bu söhbət daha da böyüdü. Söhbət gəzirdi ki, Xırçınlıda sovet sədrini Məmmədrəsulun dəstəsi qətlə yetirib.

Orda yerlilərdən heç kim sovet sədri olmaq istəmədiyindən, Qəmərlidən təyin olunmuş yeni sovet sədri camaata qan uddurur, qız-gəlini belə qamçılayırdı. Məmmədrəsul da ona həddini bildirmiş, amma sovet sədri bir az da üstünə qoymuşdu. Odur ki, Məmmədrəsul öz adamları ilə gecə kəndə soxulub onu güllələmişdilər.

İndi Məmmədrəsul söhbəti gəlib Fərruxa da çatmışdı. Son vaxtlar Fərrux kəndin axundu Əhmədiyyə ağa ilə də yola getmirdi.

Kəndin qədim qəbiristanında Köyəli baba adlanan ocaq vardı. Bütün

kənd bilirdi ki, bu müqəddəs ocaqda uyuyan Köyəli baba Əhmədiyyənin ulu babasıdır. Əsrlərdən bəri insanların inanc yeri olan Köyəli babanın qəbri üstündə Əmiraslan bəylə Ziya bəy gözəl, əzəmətli kümbəz tikdirmişdi.

Kəndin bütün axundları, mollaları bu nəsildən gəlirdi. Bolşevik hökumətinin tüğyan etdiyi bir dövr olmasına baxmayaraq insanların Köyəli baba ziyarətgahına olan inamı zərrəcən də olsun azalmamışdı.

Əhmədiyyənin evi də ziyarətgahı xatırladırdı. Bu kənddə kimsə bir iş

görməmişdən öncə Əhmədiyyə babaya dua yazdırır, xeyir-dua alırdılar. Xəstələr onun duaları sayəsində şəfa tapırdılar.

Fərrux məktəbdə hər gün təbliğat aparırdı ki, camaat dinə inanmasın.

Əhmədiyyə babaya inanmağın xurafat olduğunu deyən Fərrux, hətta Sibir Qəzənfərin da qəzəbinə tuş gəlmişdi.

– Fərrux, mən tutulan gün rəhmətlik nənəm Əhmədiyyə babaya bir

dua yazdırıb, mənə vermişdi. Sibirə sürgün olundum. Mənimlə Qafqazdan gedənlərin biri də sağ qalmadı. Amma mən geri qayıtdım. Həyatımı o duaya borcluyam. Köyəli baba ocağının gücünü sən hələ görməmisən. Camaatın inancıyla oynama…

– Camaat Leninə, Stalinə inanmalıdır. Olmaya onlara sən də

inanmırsan?

Sibir Qəzənfər arif adam idi. Bir dənə səhv kəlməsi onu Fərrux

kimilərin əli ilə Fövqəladə komissiyanın zindanına yuvarladacaqdı. Odur ki, təmkinini pozmadan dedi:

– Eyy… Sən mənə ağıl öyrətmə. Mən bu dövlət uğrunda

vuruşmuşam, türmələrdə yatmışam. Amma sən neyləmisən?

Fərrux anlayırdı ki, Sibir Qəzənfərə girişə bilməz. Hətta bəziləri deyirdilər ki, Qəzənfər Stalinin özüylə birgə türmədə yatıb…

Sibir Qəzənfərdən ayrılıb məktəbə yollanan Fərrux təlaş içində idi. Talıbdan yazdığı donosla maraqlanan yox idi. Talıbı hər gün görəndə elə bil onun atasına söyürdülər. Qərara aldı ki, sabah sübh tezdən özü Fövqəladə komissiyaya getsin…

Muradxan Qalabəyov bölgənin Fövqəladə komissiyasının sədri idi. Bəy nəslindən olsa da, vaxtilə Peterburqda təhsil alarkən sosial-demokrat ideyaları onu özünə cəlb etmiş, sonradan isə bolşeviklərə qoşulmuşdu. Haqverdiyevləri yaxından tanıyırdı. Əmiraslan bəy də, Ziya bəy də atasının dostları idilər.

İndi qarşısında əyləşib ağzından od tökülən Fərruxa sakit və təmkinlə qulaq asan Qalabəyov köç zamanı qırmızı komandirin güllələnməsi olayından da hərtərəfli xəbərdar idi.

– Yoldaş Qalabəyov, bolşevik qatilinin əl-qolunu sallayıb aramızda

gəzməsinə mən bir bolşevik olaraq dözə bilmərəm. O təcili həbs edilməli və layiqli cəzasını almalıdır.

Fərrux püskürüb qurtardıqdan sonra eynəyini çıxarıb həmsöhbətinin gözlərinin içinə baxan Qalabəyov dilləndi:

– Fərrux Söhbətov yoldaş! Sizin bir vətəndaş, həm də bolşevik

olaraq sayıqlığınızı alqışlayıram.

– Mən sizə mütəmadi bütün məlumatları verəcəm.

– Çox sağ olun. Minnətdar olarıq. Amma bir məsələni siz bilməlisiniz.

– O nə məsələdi elə?

– Sizin məlumat verdiyiniz məsələ ilə bağlı bildirmək istəyirəm ki,

bu məsələ yoldaş Bağırovun öz rəhbərliyi ilə baxılıb, araşdırılıb, istintaq olunub. Hazırda ölkənin Baş Prokurorunun müavini olan Qüdsi Hacıyev yoldaş dediyiniz hadisənin birbaşa şahididir. Bəyəm siz və ya mən yoldaş Mircəfər Bağırovdan, Qüdsi Hacıyevdən çox bilirik? Onlar bu məsələni araşdırıb nöqtəsini də qoyublar. Talıb Əmiraslan oğlu Haqverdiyev də bu məsələdə birbaşa günahkar olsaydı nə Bağırov, nə də ki, Hacıyev yoldaşlar onun azadlıqda qalmasına imkan verməzdilər. İnqilabi tribunal onu çoxdan güllələmişdi. İstintaq materiallarından görünür ki, qırmızı komandir Savelyevi güllələyən isə Məmmədrəsul Haqverdiyevdir. Tərəfimizdən axtarılır. Bax bu qəddar banditin tapılmasına köməklik etsəniz minnətdar olaram.

Bəy nəslindən olan ziyalı Qalabəyov dediklərinə Fərruxu bir daha inandırmaq üçün təkrar söylədi: – Yoldaş Bağırov səhv qərar verə bilməz.

Əli hər yerdən üzülmüş Fərrux yamanlığını davam etdirirdi:

– Bəlkə Bağırov yoldaşa Qüdsi Hacıyev düzgün məlumat verməyib?

Qalabəyov hirsləndi:

– Özünüzü yığışdırın, Söhbətov. Siz respublikanın rəhbərləri

haqqında necə belə sözlər işlədə bilərsiniz? Ayıb olsun. Sizi xəbərdar edirəm, kişilərin qulağına çatar, heç də sizin üçün yaxşı olmaz. Gedə bilərsiniz…

Əli ətəyindən uzun qayıdan Fərruxun heyrətdən gözləri bərəlmişdi. O ümid edirdi ki, Talıbın güllələnməsinə nail olub Şəhrizadı tezliklə ələ keçirəcək. Amma bu o qədər də asan deyildi…

İndi Talıbın Məmmədrəsulla əlaqəsi olduğunu ortaya qoymaq üçün çalışmalıydı…

Öz işinin peşəkarı olan Muradxan Qalabəyov Fərrux getdikdən sonra düşündü ki, Amanbəylidə hələ çox olaylar olacaq… İndi yadına düşdü ki, Fövqəladə komissiyanın respublikanın bütün ərazisində geniş agentura şəbəkəsi qurduğu bir halda nədənsə Amanbəylidə bir nəfər də olsun agentləri yoxdur? Düzdür bu bir qədər də Sibir Qəzənfərdən qaynaqlanırdı. Türmə həyatını gözəl bilən Qəzənfər kişi öz kəndlərində agentlərin olmasının qarşısını alırdı. Hər dəfə çekistlərdən kimsə kəndə gələndə yeyib-içməklə həmin əməkdaşın başını qatıb kənddən kimisə yanlamasına imkan vermirdi.

Muradxan əməkdaşı Cəbrayılovu yanına çağırıb göstəriş verdi: “Amanbəylidə bizimlə gizli əməkdaşlıq etməyə hazır olan şəxslər müəyyən edilməlidir”.

Cəbrayılov, – yoldaş rəis, bir qədər əvvəl sizin yanınızda olan Fərrux Söhbətovu cəlb etsək olmaz? – dedi.

– Cəbrayılov, Söhbətov anadan agent doğulub. Onu cəlb etməyə

ehtiyac yoxdur. Özü, biz istəməsək də, gəlib hər şeyi deyəcək. Sən gizli əməkdaşları müəyyən elə.