Hacı Murad

Tatar adlanan ayıpəncəsi

Mən kövşənlərin arası ilə evə qayıdırdım. Yayın tən ortası idi. Ot çalınıb qurtarmışdı. Bugün-sabah çovdar biçini başlanacaqdı.

İlin bu fəslinin gözəl çiçəkləri olur. Bu əlvan çiçəklərdən böyük dəstə bağladım. Sonra evə sarı üz qoydum.

Bu vaxt yolun qırağında gözəl moruğu çiçəyi olan ayıpəncəsi gördüm. Bizdə qanqalın bu növünə “tatar” deyirlər. Ot biçini zamanı kəndlilər ona toxunmamağa çalışırlar. Kəsəndə də dəryazın burnunda götürüb qırağa atırlar ki, əl-ayağa batmasın. Ayıpəncəsini dərib topladığım çiçəklərin ortasına qoymaq istədim. Çökəyə enib əlimi ehtiyatla onun saplağına apardım. Sizə asan gəlməsin, ayıpəncəsinin tikanlı saplağı çox möhkəm olur. Mən onu çox çətinliklə üzəndə saplaq didik-didik olmuşdu. Çiçək də əvvəlki kimi təravətli, gözəl görünmürdü. Bundan peşman olub çiçəyi yerə atdım. Sonra öz-özümə fikirləşdim: “Bundakı yaşamaq həvəsinə bax! Necə də inadla qorunurdu. Canını necə baha satdı!”

Mən şumlanmış tarlanın ortası ilə uzanan yolla gedirdim. Tarla çox böyük idi. Hara baxırdın, qaratorpaq görünürdü. Nə bir ot, nə bir göyərti vardı. Mən fikirləşdim: “İnsan özünü yaşatmaq üçün nə qədər canlını, nə qədər bitkini məhv eləyib!” İstər-istəməz ölü tarlada həyatdan bir nişanə axtardım. Yolun sağında gözümə bir kol dəydi. Yaxınlaşanda bunun da “tatar” olduğunu gördüm.

Ayıpəncəsinin üç zoğu vardı. Biri ortadan qoparıldığından qalan hissəsi kəsik biləyi xatırladırdı. O biri iki zoğun hərəsinin üstündə bircə çiçək vardı. Əvvəl qırmızı olan çiçəklər indi qaralmışdı. Zoğun biri sındığından yarısı ucundakı çirkli çiçəklə birgə sallana qalmışdı. O biri isə qaratorpağa batıb bulaşsa da, qamətini şax saxlaya bilmişdi. Görünür, kolun üstündən təkər keçmişdi. Təkərin altından çıxandan sonra dirçəlmişdisə də, bir az yana əyilmişdi. Ancaq hər halda, yerə sərili deyildi. Elə bil onu şil-küt eləmişdilər. Sanki gövdəsinin bir parasını qopardıb içalatını çölə tökmüşdülər. Qollarını vurub gözlərini çıxarmışdılar. Amma o hələ də sağ idi, onun kimi milyon-milyon bitkinin axırına çıxmış insana can verməmişdi.

“Gücə bax, – düşündüm. – İnsan hər şeyə qalib gəldi, saysız-hesabsız otu-canlını yer üzündən sildi. Bu isə hələ də təslim olmayıb”.

Birdən ötən zamanlarda Qafqazda baş vermiş bir əhvalat yadıma düşdü. Əhvalatın bir hissəsini gözümlə görmüşəm. Bir hissəsini başqalarından eşitmişəm. Bir hissəsini isə təsəvvür eləmişəm. Həmin əhvalat igid Hacı Murad haqqındadır.

Hacı Muradın kimliyi

Rusiya imperiyası Qafqaza ayaq açandan buranın xalqları uzun illər öz azadlıqlarını qorumaq uğrunda vuruşublar. Onların mübarizəsinə Şeyx Mənsur, Qazi Məhəmməd, İmam Həmzət, Şeyx Şamil kimi qəhrəmanlar başçılıq eləyib. Hacı Murad hərəkat başçısı olmasa da, həmin qəhrəmanlardan biri idi.

Hacı Murad Avarıstanın Selmes adlanan balaca bir aulunda anadan olmuşdu. Bu kənd Avarıstanın mərkəzi Xunzaxın yaxınlığında yerləşirdi. Xunzaxda xanın ailəsi yaşayırdı. Hacı Muradın ailəsi də xan ailəsinə yaxın idi. Anası xanın böyük oğlu Əbununsal xana döşündən süd vermişdi. Yəni xanın süd anası olmuşdu. Ona görə də Hacı Murad xanın oğlanları ilə yaxın idi.

Xanın üç oğlu vardı. Böyük oğlu Əbununsal xan, deyildiyi kimi, Hacı Muradın qardaşı Osmanın süd qardaşı idi. Ortancıl oğlu Ümmi xan Hacı Muradla siğə qardaş olmuşdu. Kiçik oğlu da Bulaç xan idi ki, onu Şamil qayadan atmışdı.

Hacı Murad sərbəst, igid bir oğlan idi. O, xanın sarayında yaşayırdı, xanın oğlanları ilə qardaş kimi idi. Hələ sözünə cavab qaytaran, qolunu qatlayan olmamışdı. Yaxşıca varlanmışdı, atları, tüfəngi, pulu vardı. Kefi istəyən kimi gəzib-dolanır, asudə ömür sürürdü.

Ümmi xanla Tiflisdə

Günlərin bir günü ruslara qarşı mübarizəyə başçılıq eləyən Qazi Məhəmməd öldürüldü. Onun yerinə Həmzət keçdi. Müridlər aulları bir-bir gəzməyə başladılar. Onlar ağac qılınclarını daşa döyə-döyə car çəkirdilər: “Müsəlman qardaşlar, qəzavatdır!”

Çeçenlər müridlərin tərəfinə keçdilər, ardınca avarlar da keçməyə başladılar. Axırda növbə Xunzaxa çatdı. Həmzət xanların yanına elçi göndərdi. Onları qəzavata qoşulmasalar, Xunzaxı darmadağın eləməklə hədələdi. Məsələ bu yerə çatanda fikirləşmək lazım gəldi. Xanlar rus çarından qorxurdular, ona görə də qəzavata qoşulmağa ürək eləmirdilər. Amma Həmzətin xəbərdarlığını da zarafat saymaq olmazdı.

Məsləhətləşəndən sonra xanın arvadı qərara aldı ki, oğlu Ümmi xanla Hacı Muradı Tiflisə göndərsin. Onlar Tiflisdə oturan rus canişinindən kömək istəməliydilər. O vaxtlar canişin baron Rozen idi. Amma o nə Ümmi xanı, nə də Hacı Muradı yaxına buraxdı. Tapşırdı onlara desinlər ki, kömək eləyəcək, amma heç bir yardım göstərmədi. Bundan sonra onun zabitləri Ümmi xanla Hacı Murad yaşayan evə gəlib-getməyə başladılar. Zabitlər Ümmi xanı içkiyə, qumara şirnikləndirirdilər. Ümmi xan sağlam, şir kimi güclü, cəsur bir oğlan idi. Ancaq xasiyyətcə çox zəif idi, su kimi hər tərəfə axırdı. Hacı Murad Xunzaxa qayıtmaq üçün onu dilə tutdu. Bilirdi ki, Tiflisdən çıxmasalar, xan atlarını, silahlarını da uduzacaq. Axır ki, Ümmi xanı yola gətirə bildi. Onlar qayıdıb xan ailəsini işdən agah elədilər.

Qəzavata qoşulurlar

Tiflis səfəri Hacı Murada möhkəm yer eləmişdi. Bundan əvvəl rusların himayəsinə keçməyə tərəfdar olsa da, artıq fikri dəyişmişdi. Canişinin onları saymaması, zabitlərin Ümmi xanı pis əməllərə öyrətməsi Hacı Murada toxunmuşdu. Ona görə də qayıdandan sonra xanın arvadını, oğlanlarını qəzavata qoşulmaq üçün dilə tutdu.

Hacı Muradın bu fikrə düşməyinə ruslara nifrəti ilə yanaşı, bir əhvalat da təkan verdi. Günlərin birində xanla birgə Selmes yaxınlığında üç müridlə toqquşdu. Müridlərdən ikisi qaçıb canını qurtardı, üçüncünü isə Hacı Murad tapança ilə vurdu. Sonra yaxınlaşıb onun tüfəngini götürmək istəyəndə gördü ki, mürid hələ sağdır. Son nəfəsdə gözlərini geniş açıb Hacı Murada baxa-baxa dilləndi: “Sən məni öldürdün. Nə olar, qanımı sənə halal eləyirəm. Ancaq müsəlmansan, cavansan, qolunda güc var, qəzavata qoşul. Allahın buyruğu belədir”.

Müridin bu sözləri Hacı Murada bərk əsər elədi. Həmin gündən fikirləşməyə başladı. Bu zaman Həmzət dəstəsi ilə Xunzaxa yaxınlaşırdı. Xan ailəsi onun yanına bir neçə ağsaqqal göndərdi ki, qəzavata razıdırlar, amma gərək elmli bir adam gəlsin, qəzavata necə qoşulmalı olduqlarını onlara başa salsın. Həmzət bu sözlərdən bərk qəzəbləndi, əmr elədi ki, ağsaqqalların bığını qırxıb burunlarını deşsinlər, hərəsinin burnundan bir çiy fətir asıb geri göndərsinlər. Ağsaqqallar qayıdıb dedilər:

– Həmzət bizə qəzavatın nə olduğunu başa salmağa hazırdır. Şeyxi bundan ötrü yanımıza göndərəcək. Amma bir şərti var: xanın arvadı kiçik oğlunu onun yanına girov göndərməlidir.

Xanın arvadı Həmzətin sözünə inanıb kiçik oğlu Bulaç xanı onun yanına göndərdi. Həmzət cavan xanı yaxşı qarşıladı. Sonra adam göndərib onun böyük qardaşlarını da qonaq çağırdı. Guya atası böyük xana qulluq elədiyi kimi, özü də xanın oğlanlarına xidmət göstərmək arzusunda idi. Beləliklə, o, xanın ailəsini tamamilə öz nəzarəti altına almaq istəyirdi.

Şamillə ilk dəfə üz-üzə

Xanın arvadı bacarıqsız, ağlı axsaq, xasiyyəti ötkəm bir qadın idi. Oğlanlarının ikisini birdən göndərməyə ürək eləmədi, təkcə Ümmi xana rüsxət verdi. Hacı Murad da Ümmi xanla getdi. Həmzətin düşərgəsinə yaxınlaşanda müridlər qonaqları qarşılamağa çıxdılar. Onları at oynada-oynada, güllə ata-ata, mahnı oxuyaoxuya Həmzətin çadırına ötürdülər. Həmzət çadırdan çıxdı, Ümmi xanın atının üzəngisini tutub qonagını xanlara layiq hörmətlə qarşıladı. Sonra üzünü xana tutub dedi:

– Mən ömrümdə sizin ailəyə pislik eləməmişəm, eləmək də istəmərəm. Ancaq siz də məni öldürməyin, camaatı qəzavata qaldırmağıma əngəl olmayın. Arxayın olun ki, atam atanıza qulluq elədiyi kimi, özüm də bütün qoşunumla sizə qulluq eləyəcəyəm. Rüsxət verin, sizin evdə yaşayım. Mən məsləhətimlə sizə bacardığım köməyi göstərərəm, siz də bildiyiniz kimi hərəkət eləyərsiniz.

Ümmi xanın danışan dili yox idi, cavab verməyə söz tapmadığından susurdu. Bu zaman Hacı Murad irəli yeridi:

– Əgər elədirsə, onda Xunzaxa gedin. Xan da, anası da sizi orada layiqincə qəbul eləyərlər.

Bu zaman müridlərdən biri onun sözünü kəsdi:

– Səndən soruşmurlar, xandan soruşurlar.

İmamın yanında duran bu adam Şamil idi. Hacı Muradla Şamil ilk dəfəydi üz-üzə gəlirdilər.

Hacı Murad danışmağın təhlükəli olduğunu görüb susdu. Həmzət Ümmi xanı çadıra apardı. Çadırda söhbətin nədən getdiyini Hacı Murad bilmədi. Bir azdan Həmzət onu içəri çağırıb dedi:

– Mənim elçilərimlə Xunzaxa getməlisən.

Xanın oğlanları üçün tələ

Onlar yola düşüb bir müddət sonra Xunzaxa çatdılar. Elçilər xanın arvadını dilə tutmağa başladılar ki, böyük oğluna da Həmzətin qonaqlığına getməyə izin versin.

Hacı Murad artıq xəyanətdən duyuq düşmüşdü. Ona görə də xanın arvadını dilə tutdu ki, oğlunu göndərməsin. Ancaq necə deyərlər, arvadın saçı uzun olur, ağlı qısa. Xanım elçilərin sözünə inanıb böyük oğluna da Həmzətin yanına getməyi tapşırdı. Əbununsal isə getmək istəmədi. Bu zaman anası onu qınadı:

– Deməli, qorxundan getmirsən.

Xan arvadı oğlunun harasından sancmağı yaxşı bilirdi. Əbununsal anasının tənəli sözündən qəzəbləndi. Daha ona bir söz deməyib nökərlərə əmr elədi ki, atı yəhərləsinlər. Hacı Murad belə vaxtda xanı tək buraxa bilməzdi. Ürəyincə olmasa da, onunla birgə yola düşdü.

Həmzət Əbununsal xanı Ümmi xandan da yaxşı qarşıladı. Özü atlanıb xanın qabağına çıxmışdı. Dalınca gələn əli bayraqlı müridlər at oynadır, güllə atır, mahnı oxuyurdular. Düşərgəyə çatanda Həmzət Əbununsal xanı çadırına apardı. Hacı Murad isə qulağı səsdə, ürəyi səksəkədə atların yanında qaldı.

O, təpənin ayağında dayanmışdı, birdən Həmzətin çadırından güllə səsi gəldi. Hacı Murad tez çadıra yüyürdü, gördü Ümmi xan al-qan içində yerə yıxılıb, Əbununsal xan isə əldə xəncər müridlərlə vuruşur. Onun bir üzü çapılıb aşağı sallanmışdı, bir əliylə çapığı tutub o biri əliylə yaxına gələni xəncərdən keçirirdi. Əbununsal xan Həmzətin qardaşını doğrayıb başqa birinə cummaq istəyirdi ki, müridlər onu gülləyə tutdular. Əbununsal yıxıldı.

Hacı Murad bunu görəndə canına qorxu düşdü. Onun qaçmaqdan başqa bir yolu yox idi. Sonralar həmin biabırçılığı xatırlayır, günahını yumağa can atırdı.

Hacı Murad xanların qanını alır

Xanın oğlanlarını aradan götürəndən sonra Həmzət Xunzaxa girib xan evində yerləşdi. Xan arvadı imarətdə təkcə qalmışdı. Həmzət onu yanına çağırtdı, oğlanlarını itirən ana imamı görəndə ağzına gələni deməyə başladı. Onda Həmzət müridlərdən birinə göz eləyib xan arvadını öldürtdü. Xanın nəslindən-kökündən bircə kiçik oğlu Bulaç qalırdı, onu da Şamil qayadan atdı.

Bütün Avarıstan Həmzətin ixtiyarına keçdi. Hamı tabe olsa da, Hacı Muradla qardaşı Osman Həmzətə boyun əymək fikrində deyildilər. Onlar xanların qanını almaq üçün fürsət gözləyirdilər. Üzdə özlərini elə göstərirdilər ki, guya boyun əyirlər, amma nahaq qanı yerdə qoya bilməzdilər. Babaları ilə məsləhətləşib qəra-ra gəldilər ki, səbirlə Həmzətin saraydan çıxmasını gözləsinlər. Çıxanda bir yerdə pusqu qurub onu öldürərlər.

Kimsə onların söhbətini eşidib hamısını Həmzətə çatdırmışdı. O, babanı yanına çağırtdırıb dedi:

– Eşitmişəm nəvələrin mənim barəmdə pis fikrə düşüblər. Əgər doğrudursa, onda sən də onlarla birgə asılacaqsan. Mən Allahın əmrini yerinə yetirirəm, heç kəs qabağımda dura bilməz. Get, özün də dediklərimi yaddan çıxartma.

Baba evə gəlib Həmzətin dediklərini nəvələrinə danışdı. Qərara gəldilər ki, daha gözləməsinlər, bayramın birinci günü məsciddə işi bitirsinlər. Bu vaxtacan onlarla bir fikirdə olan yoldaşları Həmzətin hədəsindən qorxub bu işdən boyun qaçırdılar. Təkcə Hacı Muradla qardaşı Osman qaldı. Onlar Həmzətin məscidə gələcəyi vaxtı öyrənib silahlandılar, yapıncıya bürünüb məscidə getdilər. Az sonra Həmzət otuza yaxın siyirməqılınc müridlə içəri girdi. Müridlərdən biri Hacı Muradla Osmanı görəndə qışqırdı:

– Yapıncıları çiyninizdən götürün!

Bunu deyib o, Hacı Murada yaxınlaşdı. Hacı Murad xəncəri yapıncının altında hazır tutmuşdu. Bir göz qırpımında müridi öldürüb Həmzətin üstünə cumdu. Bu vaxt qardaşı Osman Həmzəti gülləylə vurdu. Həmzət yıxılmadı, xəncərini siyirib Osmanın üstünə atıldı. Amma Hacı Murad onu vurmağa macal tapdı. İki qardaş otuz müridlə üz-üzə qaldı. Amansız döyüşdə Osman öldürüldü. Hacı Murad isə vuruşa-vuruşa aradan çıxdı, özünü pəncərədən atıb qaçdı.

Hacı Murad Şamilə “yox” deyir

Həmzətin öldürüldüyünü eşidən Xunzax camaatı ayağa qalxdı. Müridlərdən qaçan qaçdı, qaça bilməyənlərin hamısını qırdılar.

Amma Hacı Murad tutduğu işin nəticəsini nəzərə almamışdı. O elə bilirdi ki, Həmzətin öldürülməsi ilə hər şey düzələcək. Həmzətin yerinə Şamil keçəndə çətin günlər başlandı. Aralarında ədavət olsa da, ikisi də ruslara qarşı idi. İlk addımı Şamil atdı, Hacı Muradın yanına adam göndərib təklifini çatdırdı:

– Gəl birlikdə ruslara qarşı vuruşaq. Razı olmasan, Xunzaxın altını-üstünə çevirib özünü də öldürəcəyəm.

Hacı Murad Şamilə belə xəbər göndərdi:

– Nə sənin yanına gəlirəm, nə səni yanıma buraxıram.

O, Şamilin yanına gedə bilməzdi, çünki qardaşı Osmanın da, Əbununsal xanın da qanı Şamilin üstündə idi. Şamilə qarşı mübarizə aparan Qafqaz canişini bundan istifadə etmək fikrinə düşdü. Axırda Şamilin düşmənini öz tərəfinə çəkə bildi. Hacı Murada zabit rütbəsi verib Avarıstana hakim təyin etdi.

Bir müddət sonra Hacı Murad ruslara inanmaqda yanıldığını başa düşdü. Canişin Avarıstana əvvəlcə Qazıqumuq xanı Məhəmməd Mirzəni, sonra da Əhməd xanı böyük təyin elədi. Beləliklə, Hacı Murad ruslara kin bəsləməyə başladı.

Əhməd xanın əsiri

Əhməd xanla Hacı Muradın arası başqa bir məsələ üstündə də dəymişdi. O, xanın qızı Səltənəti oğluna istəyirdi, ancaq qızı vermədilər. Əhməd xan da bunun günahını Hacı Muradda gördü. Nökərlərini göndərdi ki, əlaltından Hacı Muradın başını əksinlər. Amma nökərlər tapşırılan işi yerinə yetirməyə fürsət tapmadılar. Belə olanda Əhməd xan ruslara Hacı Muraddan şikayət elədi ki, guya o, avarları rus əsgərlərinə odun verməyə qoymur, üstəlik də, başına çalma qoyur, deməli, Şamilə satılıb. Amma rus generalı deyilənlərə inanmadı. Tapşırdı ki, Hacı Murada toxunmasınlar. Çünki onun Şamilin tərəfinə keçməsi ruslara sərf eləmirdi.

General Tiflisə gedən kimi Əhməd xanın əlinə girəvə düşdü. O, bir bölük əsgərlə qəfil hücum çəkib Hacı Muradı tutdu. Onun əl-qolunu zəncirləyib topun təkərinə bağladılar, altı gün-altı gecə beləcə saxladılar. Yeddinci gün Hacı Muradı açıb Temirxan-Şuraya apardılar. Onu qırx əsgər aparırdı, hamısının da əlində dolu tüfəng vardı. Hacı Muradın qolları bağlı idi, əsgərlərə əmr verilmişdi ki, dustaq qaçmaq istəsə, vursunlar.

Hacı Murad bütün bunları bilirdi. Amma ilk fürsətdəcə qaçmaq fikrində idi. Yol Maksah aulunun yanından keçirdi. Cığır dar idi, sağ tərəfdə dərin bir uçurum vardı. Hacı Murad fürsət tapıb uçuruma yaxınlaşdı. Əsgər ona mane olmağa çalışsa da, bacarmadı. Hacı Murad ölümü gözünün altına aldı, əsgərdən yapışıb uçuruma atıldı. Əsgər öldü, Hacı Murad isə sağ qaldı. Onun bədəni başdan-ayağa xurd-xəşil olmuşdu. Sürünüb özünü bir tərəfə salmaq istədisə də, bacarmadı, başı hərlənir, gözləri qaralırdı. Bu zaman onu yuxu apardı. Oyananda gördü təpədən-dırnağa qan içindədir. Bir çoban onu görüb camaata hay saldı. Hacı Muradı götürüb aula apardılar. Günlər keçdikcə yaraları yavaş-yavaş sağaldı, amma ayağının biri gödək qaldı. Elə o vaxtdan yeriyəndə axsamağa başladı.